Utwo ry ko mik so we w oce nie dzie ci, 2 PRZEDSZKOLE, Wychowanie w przedszkolu, wychowanie przedszkolne [ Pobierz całość w formacie PDF ]
PEDAGOGIKA
l
PSYCHOLOGIA
l
ORGANIZACJA
Literatura w obrazkach
Utwo ry ko mik so we w oce nie dzie ci
sze ścio let nich
n
Jolanta Olkusz
że zjawisko społeczne, jest integral-
ną częścią współczesnej kultury masowej.
Za jego ojczyznę powszechnie uznaje się
Stany Zjednoczone, gdzie 26 lipca 1896 ro-
ku na łamach czasopisma „New York
World” pojawił się pierwszy komiksowy bo-
hater – Yellow Kid (Żółty bobas) autorstwa
Richarda Outcaulta
1
. Ten typ publikacji
rozrywkowej przeznaczony był początkowo
tylko dla dorosłych, ale już w latach trzy-
dziestych XX wieku ekspansywny gatunek
przeniknął do beletrystyki adresowanej
do dziecięcego odbiorcy, stając się wkrótce
jego ulubioną lekturą.
We współczesnej „komiksologii” funk-
cjonuje wiele definicji określających cechy
dystynktywne komiksu
2
. Ich twórcy zgodnie
wywodzą go z historyjek obrazkowych.
Zwracają uwagę na związki tego specyficz-
nego gatunku z pogranicza literatury i pla-
styki z filmem animowanym, utożsamiając
poszczególne „klatki” komiksu (rysunek
i tekst) z kadrem filmowym. Badacze pod-
kreślają ścisłe powiązanie tekstu słownego
i tekstu ikonicznego wzajemnie uzupełnia-
jących się i istniejących tu na równych pra-
wach. Komiksowe obrazki są bardzo czytel-
ne i pozbawione perspektywy. Operują naj-
częściej jedynie planem pierwszym, sugeru-
jąc to, co dla odbioru wzrokowego jest naj-
ważniejsze, ukazując tylko pewien wycinek
rzeczywistości, jej uproszczenie i ujedno-
znacznienie. Na jednej stronie umieszczo-
nych jest 6–8 obrazków, stanowiących pre-
zentację jednej sytuacji lub zdarzenia.
Warstwę plastyczną w komiksie rozwija
i dopowiada tekst słowny, który jest tu
oszczędny (aby nie spowalniać odbioru dy-
namiki obrazu) i najczęściej wpisany w tzw.
„dymki” z monologiem, dialogiem lub ko-
mentarzem do rysunku.
Drugim typem znaków językowych, uzu-
pełniających prezentowane przez obraz in-
formacje, są onomatopeje. Mogą one przy-
brać dwojaką postać, zależną od większej
bądź mniejszej autonomizacji słowa. W przy-
padku pierwszym onomatopeje mają cha-
rakter znaków zrozumiałych niezależnie
od kontekstu werbalnego czy ikonicznego,
np. trzask, gwizdanie, chrupanie, łopot itp.
Znacznie jednak powszechniejsze jest wyko-
rzystywanie tych onomatopei, których sfera
konotacyjna ujawnia się dopiero w kontek-
ście, np.
hop, hop
;
bęc
;
brr
;
chlup
;
hyc
;
szu,
szu
;
pif-paf
!;
bum
;
ojej
. Charakteryzują one
1
K. Kuliczkowska,
W świecie prozy dla dzieci
, Warszawa 1983, s. 123.
2
Zob. m. in.: J. Dunin,
Prolegomena do „komiksologii”
, „Literatura Ludowa” 1972, nr 6; K. Kuliczkowska,
op. cit.; A. Mikuštaková,
Ospecyfice gatunkowej komiksu
, „Guliwer” 1996, nr 4; R. K. Przybylski,
Świat ko-
miksu
, „Sztuka” 1978, nr 2;
Słownik literatury popularnej
, pod red. T. Żabskiego, Wrocław 1997; J. Szyłak,
Ko-
miks w kulturze ikonicznej XX wieku
, Gdańsk 1999; J. Szyłak,
Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i języko-
wa
, Gdańsk 2000; K. T. Toeplitz,
Sztuka komiksu
, Warszawa 1985.
10/2007
5
K
omiks jako forma artystyczna, a tak-
5
 działania bohaterów, oddają nastrój panują-
cy w danej chwili w synkretycznym utworze,
ajednocześnie pełnią funkcję dopowiedze-
nia, potwierdzenia fabuły, zilustrowanej
na obrazku i opowiedzianej bardzo oszczęd-
nym językiem naturalnym.
Ważnym elementem utworu komiksowe-
go jest żywa i dynamiczna akcja, obfitująca
wucieczki, pościgi, dramatyczne i humory-
styczne momenty.
–nazasadzie kontrastu – w komiksie funkcjo-
nują postacie reprezentujące świat antywarto-
ści, np.: zło, tchórzostwo, nieodpowiedzial-
ność, nieuczciwość, niewierność.
Zdaniem znawców komiksu – obok funk-
cji wychowawczej – spełnia on wobec od-
biorcy także funkcję dydaktyczną (posiada
walory kształcące, szczególnie w zakresie
aktywizowania procesów umysłowych) i lu-
dyczną (dostarcza rozrywki, humoru, po-
zwala się zrelaksować, odprężyć, a więc uzy-
skać efekt podobny jak przy zabawie).
Wskazane cechy utworów komiksowych
i realizowane przez nie funkcje pozwalają
wnioskować zarówno o przystępności tego
gatunku, jak i jego pozytywnym oddziaływa-
niu na rozwój osobowości dzieci w starszym
wieku przedszkolnym.
Wjaki sposób postrzegają komiks dzieci
sześcioletnie, jakie funkcje, wartości i cechy
charakterystyczne w nim zauważają, czy jest
on popularny wśród najmłodszych odbior-
ców?
To pytania stanowiące problem badań
sondażowych, przeprowadzonych na terenie
Opola i województwa opolskiego
4
.
Grażyna Lewandowicz tak charakteryzu-
je powszechną opinię o omawianym gatun-
ku:
Odsądzano komiks od czci i wiary, uwa-
żając go za narzędzie skutecznego ogłupiania,
zwłaszcza młodych odbiorców, a więc tych,
których kontakt z tym gatunkiem mógł zaha-
mować ich dalszy rozwój czytelniczy i kultu-
ralny. […] argumentem przeciw komiksowi
stał się zarzut, że oducza on dzieci i młodzież
czytania, skazuje ich na bierne chłonięcie ob-
razków z licznymi onomatopejami typu: pif-
-paf!, bum!, ojej! itp. Ta postawa niechęci
wobec komiksu, przenoszona w prosty sposób
na czytelników, utrzymuje się właściwie
do dziś. Świadczą o tym opinie krytyków, re-
Wopinii badaczy gatunku
Komiks jako produkt kultury masowej
odzwierciedla typowo ludzkie marzenia
i ukryte tęsknoty. Stąd jego kolejnym kom-
ponentem identyfikującym jest sposób kre-
acji bohatera, którego imię własne podane
jest już w tytule utworu. Bohater musi być
postacią bardzo wyrazistą, wyróżniającą się
spośród innych bohaterów komiksowych. Tę
odmienność, a zarazem możliwość natych-
miastowej identyfikacji bohatera, sygnalizu-
je się przez jego wygląd zewnętrzny, charak-
terystyczny kostium, jaki nosi. Na jego
ocenę jako indywidualności, odbiór przez
czytelnika w kategoriach postaci niezwykłej,
wpływają także przeżywane, często wręcz
niewiarygodne przygody.
„Literatura w obrazkach” przekazuje
w sposób uproszczony pewien system warto-
ści. Badacze tego gatunku jego przekaz aksjo-
logiczny porównują do świata wartości obec-
nego w mitach i baśniach
3
. Komiks propaguje
bowiem typowe dla nich przesłania moralne:
zło musi być ukarane, dobro nagrodzone,
akrzywda naprawiona. Jego bohaterowie są
nosicielami różnych wartości etycznych, ta-
kich np. jak: odwaga, dobroć, dzielność, spra-
wiedliwość, uczciwość, wierność, odpowie-
dzialność, bezinteresowność itp. Obok nich
3
Zob. m.in.: P. Kwiatkowski,
Filozofia z dymkiem
, „Nowa Wieś” 1976, nr 51/52; A. M. Krajewska, G. Lewan-
dowicz,
Czytelnictwo komiksów w bibliotekach publicznych dla dzieci
, Warszawa 1997; B. Żurakowski,
Jakim
przekazem wartości jest komiks
, „Zeszyt Naukowy »Guliwera«”, Warszawa 1995; A. Wańczyk,
Rola komiksu
wstymulacji rozwoju dziecka w wychowaniu przedszkolnym
, w:
Edukacja – szkoła – nauczyciel. Promowanie
rozwoju dziecka
, pod red. J. Kuźmy i J. Morbitzera, Kraków 2005; K. Kuliczkowska, op. cit.
4
Są to badania własne oraz badania przeprowadzone pod moim kierunkiem przez nauczycielki Publicznego
Przedszkola nr 5 w Opolu i studentki zaocznych studiów IV roku wychowania przedszkolnego z terapią pe-
dagogiczną Uniwersytetu Opolskiego. Objęto nimi 186 dzieci sześcioletnich.
6
Wychowanie w Przedszkolu
cenzentów, a także np. bibliotekarzy pracują-
cych z dziećmi. Komiks był i jest dość niechęt-
nie gromadzony w bibliotekach, nie włączany
wcałość zbiorów, umieszczany na najwyższej
lub najniższej, ale zawsze niedostępnej półce
pod czujnym okiem bibliotekarza
5
.
izachowania bohaterów
;
niecierpliwią się, co
będzie działo się dalej
;
uważnie śledzą przygo-
dy bohaterów
;
cieszą się lub martwią ich prze-
życiami
. Są to więc reakcje pozytywne,
wskazujące na korzystny wpływ komiksu
na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym
i wzbogacające o nim wiedzę dorosłych.
Tę opinię potwierdzają same dzieci, z któ-
rymi na terenie przedszkola prowadzono in-
dywidualne rozmowy według przygotowane-
go schematu. Analiza wypowiedzi dzieci
na temat „Czy lubisz komiks? Dlaczego?”
ukazuje, że w badanej grupie 12,3% zdecy-
dowanie nie lubi komiksu, uzasadniając to
między innymi tak:
wolę bajki na DVD
;
lubię
inne książeczki
;
wolę inne bajki
,
takie w gru-
bych (lub innych) książkach
. 8,4% sześciolat-
ków określiło swój stosunek do komiksu ja-
ko
nie za bardzo
, w uzasadnieniu podając
Wopinii nauczycieli i dzieci
Komiks nie cieszy się również popularno-
ścią wśród nauczycielek przedszkoli
6
, które
przyznają jednak, że dzieci po ten gatunek
sięgają chętnie. Ich zdaniem, swoje zainte-
resowanie dzieci manifestują podczas oglą-
dania radosnym śmiechem, naśladowaniem
komiksowych bohaterów i ich przygód, opo-
wiadaniem sobie nawzajem treści komik-
sów, wymyślaniem własnych dialogów i nar-
racji w sytuacji, gdy nie potrafią ich
samodzielnie odczytać,
komentują ilustracje
5
G. Lewandowicz,
Dziecięcy odbiorca komiksu
, w:
Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji
,
pod red. K. Heskiej-Kwaśniewicz i J. Sochy, Katowice 1996, s. 156.
6
Potwierdzają to rozmowy z nauczycielkami oraz studentkami wychowania przedszkolnego, a także badania
przeprowadzone na terenie Kędzierzyna-Koźla przez Katarzynę Szczęsną w ramach pisanej pod moim kie-
runkiem pracy magisterskiej (
Utwory komiksowe w obszarach edukacyjnych przedszkola
, Opole 2005).
10/2007
7
np.:
wolę bajki
;
lubię normalne książeczki
.
Trochę lubię
– to odpowiedź 7,1% dzieci,
zaś 72,2% wyraziło swoją akceptację dla ko-
miksu. Warto zwrócić uwagę, że 3,1% z tych
dzieci dodawało –
tak, ale bajki też lubię
.
Zwypowiedzi przedszkolaków wynika, że
komiks to gatunek, który przede wszystkim
sprawia małemu odbiorcy przyjemność.
W 85% uzasadnień pojawiają się bowiem
epitety –
fajne
,
ciekawe
,
superowe
. Nie ulega
wątpliwości, że dzieci wymieniają zatem te
wartości, na które uwagę zwracają również
obrońcy komiksu jako lektury zawierającej
elementy zabawy, mitu i baśni
7
. Ta intuicyj-
na ocena zgodna jest ze zdaniem Bogusława
Żurakowskiego, wyjaśniającego ludyczny
charakter kontaktu z utworem komiksowym
w oparciu o teorię Johana Huizingi. Kontakt
ten ma charakter zabawy, a więc swobodne-
go działania, zmierzającego do odprężenia,
bowiem
akt komunikacji odbywa się […]
w taki sposób, że dziecko sięga po „książkę
zobrazkami” i czyta ją w sposób niewymuszo-
ny, spontaniczny, dla samej przyjemności
8
.
Równorzędnym argumentem, uzasadnia-
jącym dlaczego dzieci lubią komiks, jest kate-
goria humoru. Ich zdaniem, komiksy są
śmieszne
;
bardzo śmieszne
;
śmieszne, ale cza-
sem to i straszne
. Takie opinie wynikają z eks-
presyjnego prezentowania fabuły, bohaterów,
co na pewno jest czynnikiem przyciągającym
do tego gatunku, zaspokajającego u dzieci po-
trzebę dobrej zabawy i śmiechu.
Nie mniej ważna jest w ocenie dzieci
wartość ikoniczna komiksu – jego rysunek
ikolorystyka. 75% badanych sygnalizuje to
stwierdzeniem:
jest w nim dużo obrazków
;
są kolorowe obrazki
;
mają dużo obrazków
isą kolorowe
. Dzieci w tym wieku lubią
oglądać obrazki, bogato i barwnie ilustro-
wane książki, które rozwijają ich dyspozycje
psychiczne (spostrzeganie, wyobraźnię)
iwrażliwość estetyczną, wzbogacają ich
świat wewnętrzny.
W odbiorze komiksu przez przedszkolaka
na kolejnym miejscu znajduje się treść i boha-
ter, jego osobowość i przygody. Dzieci tak
m.in. uzasadniały swoje zainteresowanie:
bo-
haterzy wpadają w tarapaty
;
są przygodowe rze-
czy, pułapki
;
są różne potwory i dużo się dzieje
;
zawsze się coś w nich dzieje
. Zdaniem Krysty-
ny Kuliczkowskiej, w utworze komiksowym
istotnym elementem jest przede wszystkim
bohater, który
winien być „kimś”, działać
wsposób konsekwentny, zgodnie ze stworzo-
nym przez autora i grafika rysunkiem psycholo-
gicznym. […] Sugestywna, zdolna zaimpono-
wać czytelnikom postać bohatera, bogactwo
pomysłów […], humor to nieodłączne cechy
dobrego komiksu. […] czynnikiem zespalają-
cym wszystkie te elementy jest przygoda; jest to
czynnik przyciągający, pozwalający wejść w in-
ne sprawy komiksowego świata
9
.
Czego można nauczyć się
zkomiksów?
Opinię dzieci o wartościach, jakie kryją
wsobie komiksy, uzyskano na podstawie py-
tania
Czego można nauczyć się z komiksów?
Zgłaszane przez dzieci walory można ująć
w dwie grupy. Są to wartości wychowawcze
(75,4% wskazań) i poznawcze (24,6% wska-
zań). Dzieci chętnie ujawniały swoje myśli
iuczucia na ten temat. Z ich wypowiedzi wy-
nika, że kontakt z utworami komiksowymi
może być jednym z naturalnych sposobów
wprowadzania w świat wartości uniwersal-
nych, kształtowania umiejętności związanych
znimi w sposób dla dzieci interesujący i za-
bawny. Sześciolatki wskazywały na wartości
natury osobistej i społecznej. Mówiły bowiem
o dobroci, grzeczności, mądrości, odwadze,
przyjaźni, opiekuńczości, zgodności, koncen-
trowały się na postępowaniu zgodnym z nor-
mami i regułami, które starają się im wpoić
dorośli. Oto przykłady ich wypowiedzi, świad-
czące o dostrzeganiu przez dzieci różnych
wartości, zastanawianiu się nad nimi i potrze-
7
Zob. m.in.: K. Kuliczkowska, op. cit.; B. Żurakowski, op. cit.
8
B. Żurakowski, op. cit., s. 9.
9
K. Kuliczkowska, op. cit., s. 131–132.
8
Wychowanie w Przedszkolu
bie ich stosowania w kontaktach z innymi:
jak
posługiwać się dobrocią
;
że przyjaciele pomo-
gą, jak trzeba
;
że dobrzy przyjaciele nas uratują
;
omądrości i odwadze
;
ogrzeczności, że trzeba
być grzecznym
;
jak postępować
,
co jest dobre,
czego dzieciom nie wolno robić
;
że trzeba być
dobrym, to wszystko się uda
;
jak być dobrym
kolegą
;
że trzeba być dobrym i pomagać słab-
szym, jak mają kłopoty
;
żeby być odważnym
;
że
trzeba być dobrym
,
udzielać pomocy innym
;
że
trzeba żyć w zgodzie
.
Interesujące wydaje się także zwrócenie
przez dzieci uwagi na skutki negatywne za-
chowań komiksowych bohaterów lub pre-
zentowanej akcji. 3% badanych sześciolat-
ków stwierdziło bowiem, że komiksy
czasem
uczą, jak się kłócić i bić. I zabijać też
.
Ale ja
takich nie lubię
;
uczą, czego nie można robić,
bo to można się wtedy zabić
.
Pokazując niewłaściwe postępowanie
bądź zdarzenia, utwory te mogą stanowić
przestrogę dla dziecka, które w tym wieku
już zna, przyjmuje i rozwija pewne zasady
etyczne. Na aspekt wartości etycznych jako
czynnika wpływającego na popularność ga-
tunku zwraca szczególną uwagę Żurakow-
ski, argumentując następująco:
Czytelnik,
który traktuje komiksową formę kultury ma-
sowej jako przekaz aksjologiczny, odkrywa
odniesienia do świata wartości. Komiksowi
bohaterowie są nosicielami wartości etycz-
nych […]. Wydarzeniom przedstawionym
wkomiksach towarzyszy zagrażanie głównej
wartości, jaką jest życie ludzkie […]. Bohate-
rowie walczą ze złem, a siłą napędową walki
jest chęć ratowania jednostek ludzkich, ca-
łych społeczeństw, a nawet ludzkości
10
.
Kuliczkowska pisze, że komiks jest tym
gatunkiem, który może
wmałych obrazkach
ukazać bogaty świat, przekazać sporą porcję
wiedzy o świecie
11
. Według Gertrudy Skot-
nickiej, może on znakomicie spełniać funk-
cję pomostu prowadzącego
od czytania języ-
kiem plastyki – do czytania werbalnego
12
.
Badane sześciolatki najczęściej wśród warto-
ści poznawczych wymieniają dostarczanie
wiedzy z różnych dziedzin (np.:
można na-
uczyć się różnych ciekawych rzeczy
;
jak miesz-
ka król
;
poznawać kolory i kształty
;
można
nauczyć się tańczyć, bo są obrazki, gdzie moż-
na zobaczyć, jak się tańczy
;
różnych wiado-
mości
;
ożyciu w innych krajach
;
jak opieko-
wać się zwierzętami
;
że są śmieszne i różne
sztuczki, jak się gra w piłkę
;
gdzie mieszkają
Indianie i co oni robią tam, gdzie żyją
;
olu-
dziach i zwierzętach i o wszystkim
). Sygnali-
zują tym samym, że sztuka komiksowa może
być pomocna w budowaniu dziecięcego ob-
razu świata, gromadzeniu i porządkowaniu
wiedzy o nim. Umiejętność czytania i logicz-
nego myślenia wymieniane są przez dzieci
na drugim i trzecim miejscu (
można nauczyć
się czytać, są tam duże litery
;
czytania
;
abeca-
dła
;
uczą mnie różnych literek
;
czytać i trochę
pisać
;
poznawać literki
;
że można rozwiązy-
wać zagadki
;
robić różne zadania
;
uczą mnie
myśleć
), anakolejnych (już jako pojedyncze
wypowiedzi) rozwijanie umiejętności porów-
nywania, uczenie obserwacji.
Jakie komiksy znają dzieci?
Opopularności czytelniczej komiksu
wśród najstarszych przedszkolaków świadczy
fakt, że wykazały się one znajomością bardzo
wielu tytułów komiksów i magazynów komik-
sowych, których bohaterami są postacie ze
znanych im filmów, seriali lub książek. Naj-
częściej wymieniano następujące:
Kaczor Do-
nald
,
Przygody Koziołka Matołka
,
W.I.T.C.H.
,
Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki
,
Power Ranwers
,
Myszka Miki
,
Scooby-Doo!
,
Kubuś Puchatek
,
Kucyki Pony
,
Wróżki
,
Barbie
,
Hugo
,
Asterix
,
Batman
,
Muminki
,
Tom & Jer-
ry
,
Tytus, Romek i A’Tomek
,
Spiderman
,
Od-
lotowe agentki
,
Smerfy
,
Kajko i Kokosz
,
Gar-
field
. Nieco inaczej kształtuje się wybór przez
dzieci ulubionego komiksu. Tu niezaprzeczal-
nie najbardziej lubianymi okazały się
Czaro-
10
B. Żurakowski, op. cit., s. 10.
11
K. Kuliczkowska, op. cit., s. 132.
12
G. Skotnicka,
Butenko pinxit – znak jakości
, „Guliwer” 1999, nr 4, s. 23.
10/2007
9
[ Pobierz całość w formacie PDF ]