uwagi do ośrodkowych zaburzeń mowy, zaburzenia [ Pobierz całość w formacie PDF ]
Obrêbowski A.: Uwagi do oœrodkowych zaburzeñ mowy
ZABURZENIA G£
OSU I MOWY
169
Otorynolaryngologia, 2005, 4(4), 169-176
Uwagi do oœrodkowych zaburzeñ mowy
zeñ mowy
Remarks on central speech disorders
A
NDRZEJ
O
BRÊBOWSKI
Katedra i Klinika Foniatrii i Audiologii AM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, ul. Przybyszewskiego 49, 60-355 Poznañ
W pracy omówiono niektóre problemy neurofizjologiczne zwi¹zane
z mow¹ i jêzykiem. Przedstawiono neuroanatomiczn¹ lokalizacjê oœrodków
odpowiedzialnych za percepcjê i ekspresjê mowy. Zwrócono uwagê na udzia³
wyspy w oœrodkowych procesach komunikatywnych. Omówiono asymetriê
pó³kul mózgowych oraz proces mielinizacji. Opisano podstawy neurofizjolo-
giczne afazji i anartrii. Zwrócono uwagê na oœrodkowe uwarunkowanie zabu-
rzenia rozwoju mowy u dzieci (specific language impairment – zespó³ SLI).
Otorynolaryngologia, 2005, 4(4), 169-176
Some problems connected with speech and language are discussed.
Neuroanatomical locations of speech perception and expression centres are
indicated. Attention is paid to the participation of the insule in the central
communicative processes. Asymmetry of the cerebral hemispheres and the
process of myelination are discussed. Neurophysiological basis of aphasia
and dysarthria are described. Central-related character of specific language
impairments (SLI) in children and their clinical and linguistic classification are
presented.
Otorynolaryngologia, 2005, 4(4), 169-176
S³owa kluczowe: mowa a jêzyk, mowa a mózgowie, afazja, anartria, oœrod-
kowe zaburzenia mowy u dzieci
Key words: speech and language, speech and brain, aphasia, dysarthria,
specific language impairment
Mowa i mówienie
W z³o¿onym procesie ludzkiego porozumiewania siê
mowa werbalna odgrywa najwa¿niejsz¹ rolê, bowiem
pozwala wyraziæ czêsto najbardziej intymne prze¿ycia
duchowe cz³owieka, a je¿eli przekazywana jest g³osem
mo¿e informowaæ o jego stanie emocjonalnym, nastro-
ju, czy te¿ cechach osobowoœci. Mowa jest sposobem
porozumiewania siê za pomoc¹ symboli s³ownych. Jest
ona specyficznym dla cz³owieka narzêdziem procesów
myœlenia [1]. Wg van Ripera mowa wyró¿nia cz³owieka
w œwiecie zwierz¹t [2].
W rozwoju filogenetycznym mowa i mówienie roz-
wijaj¹ siê w nastêpstwie stopniowej koordynacji i scala-
nia poszczególnych jednostek morfologiczno-czynnoœcio-
wych od receptorów narz¹dów zmys³ów, przede wszyst-
kim s³uchu i wzroku do kory mózgowej (czêœæ aferentna
procesu komunikatywnego) i od kory mózgowej do efek-
torów (czêœæ eferentna procesu komunikatywnego), ta-
kich jak obwodowy narz¹d mowy i g³osu oraz rêka [3].
Noam Chomsky, twórca lingwistyki kognitywnej i gra-
matyki transformacyjno-generatywnej, wprowadzi³ do
jêzykoznawstwa pojêcia: kompetencja (competence) –
obejmuj¹ca znajomoœæ systemu jêzykowego i regu³ jego
u¿ycia oraz performancja (performance) czyli realna re-
alizacja jêzyka [4, 5]. Z tej dychotomii wynikaj¹ zale¿-
noœci pomiêdzy mow¹ a mówieniem.
Mowa w porozumiewaniu siê s³ownym jest sprawno-
œci¹ nadrzêdn¹, natomiast mówienie jest podporz¹dkowan¹
jej umiejêtnoœci¹, pozwalaj¹c¹ na wyra¿enie myœli s³yszal-
nymi s³owami za pomoc¹ narz¹dów mowy i g³osu [5].
Grabias uwa¿a, ¿e mowa jest zespo³em zjawisk re-
alizowanych przez cz³owieka przy udziale jêzyka, po-
zwalaj¹cych nie tylko na poznawanie rzeczywistoœci, ale
te¿ na przekazanie jej interpretacji œrodowisku spo³ecz-
nemu [6]. Zachowanie werbalne cz³owieka zdaniem
Grabiasa realizowane jest jednoczeœnie w sferze biolo-
giczno-fizycznej, psychicznej i spo³ecznej. Zjawiska
zwi¹zane z werbaln¹ komunikacj¹ przebiegaj¹ w tzw.
mowie wewnêtrznej nazywanej cerebracj¹ – s³u¿¹cej pro-
cesom poznawczym i porz¹dkuj¹cej zdobyt¹ wiedzê
i w mowie zewnêtrznej – pozwalaj¹cej na porozumienie
siê jêzykowe [6, 7].
Jêzyk charakteryzuje intonacja (prozodia), która
uwypukla znaczenie pewnych fragmentów wypowiedzi.
W okresie rozwoju mowy u dziecka zwraca ona jego uwagê
na podkreœlane frazy lub zdania w s³yszalnej mowie. Pro-
zodia, podobnie jak mimika i gestykulacja, zaznacza emo-
cjonaln¹ stronê przekazywanych informacji [1].
ZABURZENIA G£
OSU I MOWY
Uwagi do oœrodkowych zabur
S³owa kluczowe:
Key words:
170
Otorynolaryngologia, 2005, 4(4), 169-176
Ryc. 1. Schemat neurolingwistyczny procesu komunikatywnego (wzorowane na Dressler i Schaner-Wolles, 1982) [8]
Böhme uwa¿a, ¿e mowa, jêzyk i p³ynnoœæ mówie-
nia, dziêki zsumowaniu siê z³o¿onych sprawnoœci, tworz¹
razem g³ówny i wysoko zró¿nicowany sposób porozu-
miewania siê cz³owieka [5].
W oparciu o pojêcia neurolingwistyczne Dressler
i Schaner-Wolles przedstawili model porozumiewania
siê s³ownego [8] (ryc. 1). U osoby, która ma odpowied-
ni¹ motywacjê do werbalnego przekazania informacji,
w oœrodkowym uk³adzie nerwowym powstaje koncept tj.
plan wypowiedzi, podlegaj¹cy rozbudowie w procesie
mowy wewnêtrznej, a nastêpnie, po zakodowaniu, re-
alizowany przez obwodowy narz¹d mowy. S³owa i zda-
nia przenoszone na drodze akustycznej odbierane s¹
przez uk³ad s³uchowy, a czêœciowo tak¿e przez uk³ad
wzrokowy s³uchacza. W wy¿szych piêtrach mózgowia
informacyjne impulsy zostaj¹ stopniowo rozkodowane,
a przekazane informacje przetwarzane s¹ w mowie we-
wnêtrznej w znaczeniowe cechy mowy, co pozwala od-
biorcy zrozumieæ przekazan¹ myœl i motywacjê [8].
W podobnym ³añcuchu logicznych nastêpstw mo¿-
na przedstawiæ informacjê pisemn¹ z tym, ¿e efektorem
osoby przekazuj¹cej bêd¹ precyzyjne ruchy rêki, a od-
biorca przyjmie j¹ poprzez uk³ad wzrokowy.
Mowa i jêzyk dostarczaj¹ informacji, które po zako-
dowaniu mog¹ byæ przekszta³cane w sygna³y akustycz-
ne, optyczne, elektryczne lub elektromagnetyczne [5].
Avendano i wsp. [9] zwracaj¹ uwagê, ¿e sygna³ mowy
nie tylko informuje o treœci przekazu (wiadomoœæ lin-
gwistyczna), ale tak¿e o osobie mówi¹cej (speaker de-
pendent information), w³aœciwoœciach akustycznych œro-
dowiska (ha³as) i sposobie przes³ania sygna³u (mikrofon,
magnetofon).
Neuroanatomia komunikowania siê
Procesy neurofizjologiczne zwi¹zane z mow¹ za-
chodz¹ w pó³kulach mózgowych oraz we wzgórzu, jak
te¿ w oœrodkach i drogach uk³adu ruchowego.
Wzgórzomózgowie
W uk³adzie aferentnym, doprowadzaj¹cym informa-
cje do kory mózgowej, szczególnie wa¿ne miejsce zaj-
muje wzgórzomózgowie, w którym zlokalizowane s¹
neurony oœrodków podkorowych wzroku i s³uchu (j¹dra
cia³ kolankowatych bocznych i przyœrodkowych), jak
równie¿ III neurony drogi czucia protopatycznego (do-
tyk powierzchowny, ból, temperatura, ucisk) i epikry-
tycznego (dotyk dyskryminacyjny i gnostyczny, czucie
kinestetyczne i czucie wibracji) z zakresu koñczyny gór-
nej (j¹dro brzuszne tylne boczne wzgórza) i obwodo-
wego narz¹du mowy i narz¹du g³osu (j¹dro brzuszne
tylne przyœrodkowe wzgórza) [3, 10-12].
Wzgórzomózgowie ma liczne po³¹czenia z jednej
strony z kor¹ mózgow¹, a z drugiej strony z ni¿szymi
piêtrami pnia mózgu. St¹d Penfield i Roberts okreœlaj¹
je jako uk³ad centrencefaliczny, koordynuj¹cy czynnoœæ
kory z pniem mózgu [cyt. wg 13].
Po³¹czenia korowo-podkorowe rozwijaj¹ siê od 2-giej
po³owy drugiego miesi¹ca ¿ycia p³odowego do drugiej
dekady ¿ycia, czyli do zakoñczenia okresu dojrzewania
osobistego [14].
Reprezentacja korowa
Korowa reprezentacja informacji aferentnych zloka-
lizowana jest w zakrêcie zaœrodkowym p³ata ciemienio-
wego i w tylnej czêœci p³acika oko³oœrodkowego. Przy-
Obrêbowski A.: Uwagi do oœrodkowych zaburzeñ mowy
171
pomina ona zniekszta³con¹ sylwetkê ludzk¹ (cz³owie-
czek czuciowy). Stosunkowo du¿y obszar zajmuje re-
prezentacja narz¹du mowy oraz po³o¿ona po s¹siedzku
rêka [3].
Szczególne znaczenie dla procesu komunikatywne-
go ma czynnoœæ integracyjna niektórych oœrodków po-
³o¿onych w pó³kuli dominuj¹cej, a wiêc u praworêcz-
nych w lewej pó³kuli (ryc. 2):
• Oœrodek czuciowy mowy Wernickego po³o¿ony
w tzw. czuciowym polu mowy, w tylnej czêœci za-
krêtu skroniowego górnego (pole 5, 7, 40 wg Brod-
manna), w którym dochodzi do rozkodowania sy-
gna³ów mowy docieraj¹cych z oœrodków korowych
s³uchu zlokalizowanych w zakrêtach skroniowych
poprzecznych (pole 41, 42 wg Brodmanna). W czu-
ciowym polu mowy, w zakrêtach nadbrze¿nym i k¹-
towym p³acika ciemieniowego dolnego (pola 39, 40)
le¿y czuciowy oœrodek mowy pisanej, który rozko-
dowuje impulsy z oœrodka korowego wzroku w p³a-
cie potylicznym (pola 17, 18, 19). Oœrodek w zakrê-
cie k¹towym integruje czynnoœci zwi¹zane z kor¹ s³u-
chow¹, wzrokow¹, czuciow¹ i ruchow¹.
• W polu ruchowym mowy, po³o¿onym ku przodowi
od bruzdy œrodkowej po³o¿one s¹ oœrodki programu-
j¹ce ekspresjê mowy artyku³owanej i wyra¿onej pi-
smem:
- oœrodek ruchowy mowy Broca, po³o¿ony w tylnej
czêœci zakrêtu czo³owego dolnego (pole 44), koor-
dynuj¹cy ruchy zwi¹zane z mówieniem;
- dodatkowe pole ruchowe mowy w przedniej czêœci
p³acika oko³oœrodkowego na powierzchni przyœrod-
kowej p³ata czo³owego [3]. Przypuszcza siê, ¿e
wp³ywa ono na zjawiska intonacyjne oraz na czaso-
wy przebieg wypowiedzi mow¹ dŸwiêczn¹;
- oœrodek ruchowy pisania (oœrodek Exnera), po³o-
¿ony w tylnej czêœci zakrêtu czo³owego œrodkowe-
go, w bezpoœrednim s¹siedztwie korowej reprezen-
tacji unerwienia eferentnego rêki. Jego zadaniem
jest planowanie i scalenie czynnoœci zwi¹zanych
z graficznym przedstawieniem symboli s³ownych.
Wa¿n¹ rolê w mechanizmach porozumiewania siê
spe³niaj¹ 3 pola kojarzeniowe w obrêbie p³aszcza pó³-
kul mózgowych [11]
• przednie, obejmuj¹ce przednie i œrodkowe odcinki
zakrêtów czo³owych, a wiêc powierzchniê po³o¿on¹
ku przodowi od pola ruchowego. Z polem kojarze-
niowym przednim wi¹¿e siê zdolnoœci kojarzenia,
wyobraŸni, gnozji, tworzenia pojêæ pamiêci, jak te¿
niektóre funkcje psychiczne, takie jak krytycyzm, al-
truizm, emocje;
• œrodkowe – kora wyspy i czêœci zakrêtów skroniowych.
Czynnoœciowo wi¹¿e siê z pamiêci¹ dawn¹, tworze-
niami engramów w pamiêci d³ugotrwa³ej, orientacj¹
w otoczeniu;
• tylne – pogranicze p³ata ciemieniowego i potyliczne-
go, zwi¹zane z orientacj¹ w schemacie w³asnego cia³a.
Nale¿y podkreœliæ znaczenie dróg nerwowych koja-
rzeniowych krótkich (pomiêdzy s¹siednimi zakrêtami,
zazwyczaj w obrêbie tego samego p³ata) i d³ugich (po-
miêdzy p³atami). Szczególne znaczenie ma pêczek
pod³u¿ny górny, zwany tak¿e czo³owo-skroniowym,
³¹cz¹cy przednie i tylne obszary kojarzeniowe oraz pê-
czek ³ukowaty Geschwinda ³¹cz¹cy korê oœrodka Wer-
nickego z kor¹ oœrodka Broca.
Uk³ad ruchowy
Uk³ad ruchowy zwi¹zany z wytwarzaniem mowy
artyku³owanej obejmuje:
• Ruchow¹ reprezentacjê poszczególnych grup miê-
œniowych w zakrêcie przedœrodkowym, z rozk³adem
podobnym do zakrêtu zaœrodkowego, któr¹ Penfield
i Rasmussen przedstawiaj¹ w postaci zniekszta³conej
sylwetki ludzkiej (cz³owieczek ruchowy) (ryc. 3) [15].
Wiêksz¹ reprezentacjê maj¹ te grupy miêœniowe, któ-
re wykonuj¹ z³o¿one i precyzyjne ruchy (rêka, jêzyk
i inne narz¹dy artykulacyjne).
• Uk³ad piramidowy, rozpoczynaj¹cy siê w komórkach
piramidowych Betza kory mózgowej zakrêtu przed-
œrodkowego (drogi korowo-j¹drowe i korowo-rdze-
niowe), kontroluj¹cy dowoln¹ czynnoœæ ruchow¹ na-
rz¹dów artykulacyjnych i rêki.
• Uk³ad pozapiramidowy, rozpoczynaj¹cy siê w korze
przedczo³owej tj. w tylnych odcinkach zakrêtów czo-
³owych. Ta droga ruchowa jest wieloneuronowa
i obejmuje j¹dra kresomózgowia (cia³o pr¹¿kowane
tj. pr¹¿kowie wywodz¹ce siê z kresomózgowia) i ga³-
kê blad¹ zwi¹zan¹ rozwojowo z miêdzymózgowiem
(pr¹¿kowie sk³ada siê z j¹dra ogoniastego i skorupy,
która z ga³k¹ blad¹ tworzy j¹dro soczewkowate), j¹dro
Ryc. 2. Reprezentacja korowa oœrodków mowy
1. Oœrodek ruchowy pisania
2. Korowa reprezentacja ruchowa (eferentna) w zakrêcie przedœrodko-
wym
3. Korowa reprezentacja czuciowa (aferentna) w zakrêcie zaœrodkowym
4. Oœrodki w zakrêcie nadbrze¿nym i k¹towym
5. Oœrodek korowy wzroku
6. Oœrodek czuciowy mowy Wernickego
7. Oœrodek korowy s³uchu
8. Oœrodek ruchowy mowy Brocka
172
Otorynolaryngologia, 2005, 4(4), 169-176
cia miêœniowego i koordynuje synchronizacjê czasow¹
grup miêœniowych zabezpieczaj¹c stabilnoœæ ruchów.
Do uk³adu ruchowego mowy nale¿y tak¿e wyspa –
po³o¿ona g³êboko w bruŸdzie bocznej ka¿dej pó³kuli
mózgu, która od strony powierzchni górno-bocznej
przykryta jest tzw. wieczkiem, utworzonym przez czê-
œci p³ata czo³owego, ciemieniowego i skroniowego. Wy-
spa uwa¿ana jest za czêœæ kory paralimbicznej [17].
W oparciu o badania doœwiadczalne przypisywano wy-
spie wspó³udzia³ w szeregu ró¿nych czynnoœci tak ru-
chowych, jak i czuciowych. Wykazywano np., ¿e wi-
brodotykowa stymulacja stóp i r¹k wp³ywa na zmianê
przep³ywu krwi w wyspie. Traktowano j¹ jako wtórne
pole somatosensoryczne. Dronkers sugeruje, ¿e zakrêt
d³ugi wyspy (nazywany tak¿e zakrêtem przedœrodko-
wym) wspó³dzia³a z polami ruchowymi w programowa-
niu czynnoœci miêœni narz¹du mowy w dŸwiêcznym
wytwarzaniu s³ów we w³aœciwej sekwencji czasowej [17].
Ryc. 3. Reprezentacja ruchowa w zakrêcie przedœrodkowym (cz³owieczek ru-
chowy) wg Penfielda i Rasmussena [15]
Asymetria pó³kul mózgowych
Struktury mózgowe zwi¹zane z mow¹ i jêzykiem
zlokalizowane s¹ w lewej pó³kuli u osób praworêcznych.
Jakkolwiek Jacobson uwa¿a³, ¿e ju¿ po urodzeniu mo¿-
na dostrzec asymetriê w stopniu rozwoju okolicy skro-
niowej i czêœci czo³owej wieczka wyspy na korzyœæ lewej
pó³kuli, to przypuszcza siê, ¿e lateralizacja wykszta³ca
siê po 4 roku ¿ycia [14].
W 1968 r. Geschwind i Levitsky wykazali, ¿e po-
wierzchnia górno-boczna p³ata skroniowego (Planum
temporale) jest zazwyczaj wiêksza po stronie lewej [18].
Morfologicznym dowodem dominacji lewej pó³kuli jest
jej wiêksza d³ugoœæ.
Dominacjê lewej pó³kuli stwierdza siê u ok. 96% osób
praworêcznych [19].Z lew¹ pó³kul¹ zwi¹zane s¹ oœrodki
korowe mowy u 95% mê¿czyzn i 80% kobiet [11]. Tyl-
ko 3% populacji ma oœrodek ruchowy mowy w prawej
pó³kuli. Prawej pó³kuli przypisuje siê rolê w nadawaniu
i odbiorze sygna³ów niejêzykowych i parajêzykowych
przede wszystkim w odczytywaniu wyrazu twarzy i kon-
trolowaniu mimiki.
Wg Kaczmarka prawa pó³kula ma znikomy udzia³
w budowaniu wypowiedzi jêzykowych [20]. Przypusz-
cza siê, ¿e prawa pó³kula pozwala rozpoznawaæ stosunki
przestrzenne, jak te¿ emocjonalnie wartoœciowaæ obrazy
wzrokowe. Odgrywa tak¿e rolê w myœleniu syntetycz-
nym. U leworêcznych w 40% dominuj¹c¹ jest prawa
i w 60% – lewa pó³kula. U dzieci, u których dochodzi
do wczesnego uszkodzenia lewej pó³kuli, dziêki plastycz-
noœci mózgu funkcje mowy przejmuje pó³kula prawa,
ale nie osi¹ga ona takiej sprawnoœci jak lewa, szczególnie
w odniesieniu do syntaksji.
Badania Goldman-Rakic [21] wykaza³y, ¿e po urodze-
niu powiêksza siê w korze mózgowej liczba synaps, co wi¹-
¿e siê z rozwojem funkcji poznawczych, uwarunkowanych
niskowzgórzowe, istotê czarn¹ i j¹dro czerwienne.
W³¹czone s¹ do tego uk³adu tak¿e j¹dra pnia mózgu
w œródmózgowiu i ty³omózgowiu. Dziêki wspó³dzia-
³aniu z uk³adem siatkowatym zstêpuj¹cym i mó¿d¿-
kiem mo¿liwa jest kontrola i koordynacja z³o¿onych
czynnoœci ruchowych, wytwarzanie automatyzmów
ruchowych i regulacja napiêcia miêœniowego, tak w za-
kresie obwodowego narz¹du mowy, jak i rêki. Bada-
nia neurolingwistyczne sugeruj¹, ¿e oœrodki podko-
rowe, takie jak j¹dra wzgórza, pr¹¿kowie, ga³ka bla-
da, poprzez pêtle po³¹czeñ korowo-podkorowo-ko-
rowych u³atwiaj¹ integracjê, przenoszenie i modula-
cjê informacji specyficznych lingwistycznie i kontek-
stowo [16]. Szczególne znaczenie przypisuje siê j¹-
dru niskowzgórzowemu, po³o¿onemu w nis-
kowzgórzu – czêœci wzgórzomózgowia. W³¹czone jest
ono w sieæ powi¹zañ, w których zachodz¹ procesy
przetwarzania mowy. Poprzez integrowanie proce-
sów lingwistycznych j¹dro niskowzgórzowe odgrywa
rolê w p³ynnoœci mówienia [16].
• Dolny neuron ruchowy – jest wspóln¹ drog¹ koñ-
cow¹ uk³adu ruchowego i w odniesieniu do narz¹dów
mowy i g³osu tworz¹ go j¹dra ruchowe nerwów czasz-
kowych (j¹dra ruchowe nerwu V i VII w moœcie, j¹-
dro dwuznaczne nerwu IX i X oraz j¹dro nerwu XII
w rdzeniu przed³u¿onym), a dla rêki j¹dra ruchowe
rogów przednich rdzenia krêgowego C
5
–Th
1
. Zbu-
dowane s¹ one z motoneuronów alfa – zaopatruj¹-
cych w³ókna miêœniowe i motoneuronów gamma –
unerwiaj¹cych wrzeciona miêœniowe.
W uk³adzie ruchowym mowy wa¿ne miejsce zajmuje
mó¿d¿ek, jako modulator i koordynator czynnoœci ru-
chowych. Wp³ywa on na utrzymanie w³aœciwego napiê-
Obrêbowski A.: Uwagi do oœrodkowych zaburzeñ mowy
173
przyjmowaniem informacji g³ównie s³uchowych i wzro-
kowych ze œwiata zewnêtrznego.
Greenfield zwraca uwagê, ¿e nie tyle du¿a liczba
neuronów, ale liczba po³¹czeñ pomiêdzy nimi decyduje
o rozwoju mowy [22]. Kontynuacja nauki, æwiczeñ pa-
miêci, nawet w wieku dojrza³ym, mo¿e sprzyjaæ powsta-
waniu nowych po³¹czeñ.
Techniki czynnoœciowego obrazowania (PET tj. to-
mografia emisji protonów; SPECT tj. tomografia emi-
sji pojedynczego fotonu; MET tj. czynnoœciowa tomo-
grafia rezonansu magnetycznego oraz rCBF tj. regional
cerebral blood flow) wykorzystywane s¹ do obserwacji
aktywnoœci metabolicznej mózgowia w odpowiedzi na
rozmaite zachowania lingwistyczne. Wykazano, ¿e
w przetwarzaniu jêzykowym uczestnicz¹ liczne, z³o¿o-
ne i czêœciowo zachodz¹ce na siebie uk³ady, z których
ka¿dy posiada sk³adowe korowe i podkorowe, po³o¿one
w s¹siedztwie siebie lub w pewnej odleg³oœci. Ojemann,
przy korowej stymulacji, wykazywa³ mozaikowe roz³o-
¿enie pobudzeñ w pó³kulach mózgu [23].
porozumiewania siê [cyt. wg 25]. Mitrinowicz-Modrze-
jewska, podobnie jak Penfield i Roberts, uwa¿a³a, ¿e afa-
zja polega na trudnoœciach w myœlowym opracowaniu
mowy w formie s³ownej [13].
W badaniach nad zaburzeniami mowy uwarunko-
wanymi afazj¹ wyró¿niæ mo¿na 3 podejœcia: klasyczne,
behawioralne i lingwistyczne [26]. Zdaniem Kaczmar-
ka pierwsze dwa podejœcia oparte s¹ o dychotomie: ru-
chowo-czuciowa (klasyczna) i ekspresyjno-percepcyjna
(behawioralna) [26].
Podejœcie klasyczne opiera siê na przes³ankach neu-
rofizjologicznych. Konorski [27] wyró¿nia³ 4 typy afa-
zji na skutek uszkodzenia dróg kojarzeniowych pomiê-
dzy oœrodkami zwi¹zanymi z mow¹:
1. afazja s³uchowo-werbalna: przerwane po³¹czenie
miêdzy oœrodkiem s³uchu a polami ruchowymi
w p³acie czo³owym; zaburzone powtarzanie;
2. afazja s³uchowo-wzrokowa: przerwane po³¹czenie
miêdzy oœrodkiem s³uchu a oœrodkiem wzroku; brak
rozumienia mowy;
3. afazja wzrokowo-werbalna: przerwane po³¹czenie
pomiêdzy oœrodkiem wzroku w p³acie potylicznym
a polami czuciowymi mowy w p³acie ciemieniowym;
anomia – niemo¿noœæ pos³ugiwania siê s³owami;
4. afazja kinestetyczno-ruchowa – przerwanie ruchowe-
go sprê¿enia zwrotnego, zaburzenia czucia u³o¿enia.
Wed³ug Maruszewskiego [25] „afazja to spowodo-
wane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struk-
tur mózgowych czêœciowe lub ca³kowite zaburzenie me-
chanizmów programuj¹cych czynnoœci mowy u cz³o-
wieka, który ju¿ uprzednio opanowa³ te czynnoœci”.
Afazja jest wiêc ca³kowit¹ lub czêœciow¹ utrat¹ mowy
ju¿ nabytej.
Przez „mechanizmy programuj¹ce” Maruszewski
rozumie uczynnianie programów zwi¹zanych z mow¹,
utrwalonych w odpowiednich strukturach. Zdaniem
A. £urii [28] afazja jest wyrazem zaburzenia lub znie-
sienia jednego z 6–ciu podstawowych dla komunikowa-
nia siê cz³owieka zjawisk zachodz¹cych w ró¿nych po-
lach pó³kuli dominuj¹cej: mowy wewnêtrznej, syntezy
sekwencyjnej, syntezy symultatywnej, s³uchu fonema-
tycznego, gnozji somestetycznej i pamiêci s³uchowo-wer-
balnej. Wypadniêcie okreœlonej funkcji prowadzi do de-
fektu podstawowego, który le¿y u podstaw ka¿dej po-
staci afazji [29].
Defektem podstawowym w afazji ekspresywnej jest
wypadniêcie lub zaburzenie syntezy sekwencyjnej czê-
œci ruchowej narz¹du mowy, a w afazji sensorycznej –
zaburzenia s³uchu fonematycznego.
Podejœcie lingwistyczne opiera siê na za³o¿eniu, ¿e
afazja jest g³ównie zaburzeniem ca³ego systemu jêzyko-
wego [30]. Zdaniem Kaczmarka tylko dok³adna analiza
lingwistyczna opisaæ mo¿e w³aœciw¹ naturê specyficz-
nych zaburzeñ jêzyka.
Mielinizacja
Poza wykorzystaniem synaps, drugim morfologicz-
nym wyk³adnikiem rozwoju czynnoœci uk³adu nerwo-
wego jest proces mielinizacji.
Mielinizacja polega na wytwarzaniu os³onki mieli-
nowej w nerwach obwodowych (z komórek Schwanna),
jak i oœrodkowym uk³adzie nerwowym (z oligodendro-
cytów). Akson otoczony zostaje komórk¹ Schwanna, a jej
b³ona komórkowa otaczaj¹ca akson wytwarza mezakson.
Z czasem, po zamkniêciu przestrzeni pomiêdzy akso-
nem a b³on¹ komórkow¹, wytwarza siê podwójna otocz-
ka szerokoœci ok. 150 Å. W oœrodkowym uk³adzie ner-
wowym jeden oligodendrocyt wytworzyæ mo¿e os³onkê
mielinow¹ dla kilkudziesiêciu aksonów. Proces ten roz-
poczyna siê ju¿ w 11-12 tygodnia ¿ycia p³odowego,
najpierw w obwodowym uk³adzie nerwowym i poprze-
dzony jest nasilonym rozplenem komórek glejowych
(glioza mielinizacyjna) [cyt. wg 12].
W oœrodkowym uk³adzie nerwowym mielinizacja
najwczeœniej pojawia siê w czêœci œrodkowej pó³kul po-
stêpuj¹c kolejno ku ty³owi, doskroniowo i ku przodowi
[24]. Mielinizacja obejmuje najpierw d³ugie drogi in-
formacyjne (czuciowe), nastêpnie ruchowe i w koñcu
kojarzeniowe. Po³¹czenia kojarzeniowe przewa¿nie ule-
gaj¹ mielinizacji po urodzeniu.
Zaburzenia afatyczne
W oparciu o przedstawione struktury morfologicz-
ne i uwagi dotycz¹ce ich czynnoœci mo¿na dyskutowaæ
o oœrodkowych zaburzeniach mowy.
W 1877 r. Kussmaul jako pierwszy uzna³ afazjê za
zaburzenia w tworzeniu symboli s³u¿¹cych ludziom do
[ Pobierz całość w formacie PDF ]