urzędnicy wokół Jabłonowa, graciarniakomtura [ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIUWYDZIAŁ HISTORYCZNYChristian MyschorWYŻSI URZĘDNICY PRUSKIEJ ADMINISTRACJIPROWINCJONALNEJ W POZNAŃSKIEM(1871-1918)Praca doktorskawykonana w Zakładzie Historii Polski XIX i XX wiekuPromotor:Prof. dr hab. Witold MolikPOZNAŃ 2012SPIS TREŚCIWstępRozdział ICechy szczególne i rozwój administracjipruskiej w PoznańskiemPortret społecznyWykształcenie i procesy socjalizacjiPolityka personalna i karieryEtos zawodowyWarunki bytowes. 3s. 20s. 33s. 89s. 135s. 188s. 217s. 236s. 284s. 310s. 315s. 320s. 322Rozdział IIRozdział IIIRozdział IVRozdział VRozdział VIRozdział VII Działalnóść politycznaRozdział VIII Kręgi towarzyskie i aktywność społeczna urzędnikówZakończenieAneksSpis tabelBibliografia2WstępUzasadnienie wyboru tematu„W nowoczesnym państwie prawdziwa władza nie urzeczywistnia się ani wmowach parlamentarnych ani w enuncjacjach monarchów, lecz w codziennej praktyceadministracji,zatemkoniecznieznajdowaćsię musiwrękachstanuurzędniczego“1.Wypowiedź Maxa Webera jest krótką, ale wymowną diagnozą światanowoczesnego, w którym postęp cywilizacyjny stworzył struktury, nad którymizapanować może jedynie grupa osób o odpowiednim przygotowaniu fachowym.Sterowanie procesami przez określoną grupę nie jest zjawiskiem związanym wyłączniez czasami nowożytnymi. Jednak dopiero w tych czasach w Europie Zachodniejukształtował się typ administracji, polegający na nieustannym rozszerzaniu zakresu jejwładzy, monopolu sprawowania przymusu i jednoczesnego rozdziału społeczeństwa nasfery prywatną i państwową2. Tam, gdzie potrzebne jest zarządzanie ludźmi, towaramilub pieniędzmi, powstaje biurokracja3.Interesujący nas typ urzędnika państwowego wykształcił się we Francji, gdziestał się instrumentem króla w łamaniu oporu stawianego przez stany. Urzędnik tegotypu był całkowicie zależny od monarchy, który w zamian za wierną służbę zapewniałmu środki do życia. Historyczny sukces monarchii francuskiej uczynił z niego modeleksportowy, który najlepiej przyjął się w Prusach. Zwycięstwo absolutyzmu miałorównież nad Szprewą w pewnych dziedzinach charakter kompromisowy. W pruskiejbiurokracji rozpoczął się, podobnie jak i we Francji, proces zbliżania się tradycjiadministracji feudalnej i królewskiej, urzędników mianowanych i całkowicieuzależnionych od króla oraz struktur pochodzenia stanowego4. Nie doszło do pełnejsymbiozy tych sfer, niemniej przeniknęły się one wzajemnie bardzo mocno. W takisposób powstały podwaliny społeczne pod typ urzędnika, stojący w centrumzainteresowania niniejszej pracy.1M. Weber,Parlament und Regierung im neugeordneten Deutschland. Zur politischen Kritik desBeamtentums und Parteiwesens,Tübingen, 1958, s. 308.2Por: tenże,Staatssoziologie. Mit einer Einführung und Erläuterungen,hrsg. von J. Winckelmann, Berlin1956, s. 173Por: R. Torstendahl,Bureaucratisation in Northwestern Europe, 1880-1985. Domination andGovernance,London 1991, s. 37.4P. Lundgreen,Gegensatz und Verschmelzung von „alter“ und „neuer“ Bürokratie im Ancien Regime:Ein Vergleich von Frankreich und Preußen,w:Sozialgeschichte Heute. Festschrift für Hans Rosenbergzum 70. Geburtstag,hrsg. von H.-U. Wehler, Göttingen 1974, s. 104-118.3Działalność każdej biurokracji nacechowana jest pewną, zmienną w czasiei przestrzeni dozą polityczności, która wypływa nie tylko z metod działania orazwprowadzanych aktów prawnych, lecz i reakcji społecznej. Również i w państwieHohenzollernów każde postanowienie rządowe pozostawało tak długo pustą i czcząliterą na papierze, jak długo nie znajdowali się ludzie, gotowi siłą sprawowanego przezsiebie urzędu wdrożyć je w życie. Państwo pruskie cechowało się właśnie tym, że jegobiurokracja poza pełnieniem funkcji czysto wykonawczej wewnątrz hierarchii posiadałarównież możliwości formułować własną wolę5. Pozostając uwięzionymi w ramachwyników swej socjalizacji, panujących warunków społeczno-gospodarczych oraz nawetjak najbardziej arbitrarnych osobistych poglądów siłą rzeczy urzędnicy wnosili wkładswej osobowości w sposób realizacji i interpretacji otrzymanych dyrektyw. Pisząchistorię pruskiej biurokracji nie można zatem poprzestawać na opisywaniu dziejówinstytucji i idei, lecz koniecznie należy zwrócić uwagę na ludzi, którzy ją tworzyli6. Tostwierdzenie wydawać by się mogło czcze i zakrawające o zbędną banalność, stanowijednak konieczny punkt wyjściowy do spojrzenia na działania urzędników pruskich natkwiącym w konflikcie państwowo-etnicznym wschodzie Rzeszy w ostatnichdziesięcioleciach XIX i na początku XX wieku.Preußische Polenpolitikodegrała przemożny wpły na dzieje Poznańskiego wXIX w. Jej dogłębne poznanie stanowi jeden z kluczy do zrozumienia historii tejdzielnicy. Procesy powstawania kolejnych ustaw w parlamentach Prus i Rzeszy tak jaki reakcja polskiego społeczeństwa na nie są nam dobrze znane. Do pełnego obrazubrakuje jednak uwzględnienia wielu pozostających wciąż w cieniu tej politykiaspektów. Jednym z nich jest rola, jaką w procesie jej realizacji przyszło odgrywaćprusko-niemieckiecj biurokracji, służącej rządowi jako źródło informacji o prowincji,i jako władza wykonawcza, wdrażająca ustawy i dyrektywy płynące z Berlina7.Wpływy biurokracji naPolenpolitiksą stwierdzone, nieznany jest jednak ich dokładnywymiar. Zauważyć je można choćby na płaszczyźnie jej konceptualizacji. Czołowiurzędnicy administracji byli w stałym kontakcie z rządem. Ich memoranda niepozostawały bez wpływu na dedycentów, o czym świadczy chociażby związek5E. R. Huber,Deutsche Verfassungsgeschichte seit 1789,Bd. 2:Der Kampf und Einheit und Freiheit1830 bis 1850,Stuttgart 1988, s. 23.6H. Herzfed, W. Berges,Bürokratie, Aristokratie und Autokratie in Preußen. Das Werk von HansRosenberg,„Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands“ Bd. 11: 1962, s. 289.7W. Molik,Die preußische Polenpolitik im 19. und zu Beginn des 20. Jahrhunderts. Überlegeungen zuForschungsstand und –perspektiven,w:Nationale Minderheiten und staatliche Minderheitenpolitik inDeutschland im 19 Jahrhundert,hrsg. von H. H. Hahn und P. Kunze, Berlin 1999, s. 29-39.4pomiędzy memorandum Christopha von Tiedemanna, a powstaniem KomisjiOsadniczej w roku 18868. Także starania Hakaty o utrzymywanie możliwie dobrychkontaktów z różnymi gałęziami biurokracji są jednoznaczną oznaką wpływów, jakiemusiała ona posiadać9. Zanim jednak możliwe będzie szczegółowe zbadaniemechanizmów udziału administracji w procesach koncypowania i wdrażania politykirządowej należy dokładnie poznać samo środowisko, którego aktywność powinna staćsię następnie przedmiotem zainteresowania historyka. Bez znajomości ich tłaspołecznego, światopoglądowego czy gospodarczego historyzacja czynności i decyzjiurzędników będzie nieuchronnie musiała poruszać się wyłącznie na płaszczyźnie opisukolejnych dyrektyw i paragrafów.Drugim powodem podjęcia tematu sformułowanego w tytule niniejszej pracy,jest poważna luka w wiedzy o dziejach pruskiej biurokracji, która wynika ze strategiibadawczej obranej przez niemiecką historiografię w ostatnich dekadach. Po prostuignorowano w dużym stopniu dzieje Prus na wschód od Łaby. Jest to poniekąd takżerezultatem ukierunkowania badań nad niemieckim mieszczaństwem. KlasycznaSozialgeschichtejednoznaczniepreferowałazachódNiemiec,doszukującsięw zurbanizowanych i uprzemysłowionych terenach Nadrenii i Westfalii decydującycho rozwoju społecznym procesów modernizacyjnych, podczas gdy pruski wschód długosłużył jako tło dla ukazania elementów zacofania społecznego i wszechwładzyjunkierskiej10. Również po ponownym podjęciu badań nad mieszczaństwem, które odpołowy lat 80. XX w. przeprowadzono w ramach grupy badawczej„Sozialgeschichtedes neuzeitlichen Bürgertums“,nie można mówić o wzroście zainteresowaniawschodem państwa. Świadczy o tym chociażby bibliografia powstałych w związkuz tym projektem prac. Również i „konkurencyjny“ projekt badań nad mieszczaństwem,prowadzony przez grupę badaczy skupionych we Frankfurcie nad Menem wokółLothara Galla nie zajmował się wschodnimi częściami monarchii. W przeciwieństwiedo grupy bielefeldzkiej, o której motywach, prowadzących do daleko idącegopominięcia wschodu monarchii nawet po zajęciu pewnego dystansu wobec8W. Jakóbczyk,Pruska komisja osadnicza 1886-1919,Poznań 1976, s., odnośnie naczelnych prezesówpor: B. Grześ,Rola naczelnych prezesów Poznańskiego w kształtowaniu i realizacji germanizacyjnejpolityki rządu pruskiego w II połowie XIX w.,w:Studia z dziejów Polski, Niemiec i NRD: XVI-XX w.,podred. A. Czubińskiego, Poznań 1974, s. 181-188.9S. Grabowski,Deutscher und polnischer Nationalismus. Der Deutsche Ostmarken-Verein und diepolnische Straż 1894–1914,Marburg 1998, s. 140-144.10Do negatywnych skutków nadmiernej koncentracji tematycznej przyznał się sam H.-U. Wehler,Historische Sozialwissenschaft. Eine Zwischenbilanz nach dreißig Jahren,w: tenże,DieHerausforderung der Kulturgeschichte,München 1998, s. 146.5 [ Pobierz całość w formacie PDF ]