utopia, Słownik literacki [ Pobierz całość w formacie PDF ]
U
Utopia
Odmiana twórczości przedstawiająca obrazy idealnie zorganizowa-
nej społeczności ludzkiej, żyjącej szczęśliwie w wymyślonych krainach
lub na fikcyjnych wyspach i pomyślnie rozwiązującej problemy ustrojo-
wo-instytucjonalne. Znana od czasów antyku, uprawiana w okresie re-
nesansu (termin „utopia” pochodzi od tytułu dzieła Tomasza More’a –
Morusa), rozwinęła się na niespotykaną dotąd skalę w europejskim piś-
miennictwie oświecenia. Tworzenie utopijnych krain było – z jednej
strony – wyrazem ciągle niezaspokojonych tęsknot do świata doskonałe-
go, bez zła i konfliktów, pozostawało też w związku z popularnym w tej
epoce mitem nieskażonej natury (utopijne krainy sytuowano często na
odległych od cywilizacji lądach lub wyspach), a z drugiej strony stawało
się formą krytyki istniejącego porządku społeczno-ustrojowego i prze-
ciwstawiania mu idealnych rozwiązań. Utopie przybierały postać trakta-
tów filozoficzno-politycznych oraz – najczęściej –
→
powieści (np.
Po-
dróże Guliwera
Jonathana Swifta
,
1726) lub
→
powiastki filozoficznej
(np. w
Kandydzie
Woltera, 1759). Ważną odmianą utopii oświeceniowej
była utopia progresywna, sytuująca idealną społeczność w świecie przy-
szłości, udoskonalonym dzięki postępowi realizowanemu przez rodzaj
ludzki (np.
Rok 2440
Louisa Sébastiena Merciera, wyd. 1771). Elementy
myślenia utopijnego występowały też w pismach filozoficznych i peda-
gogicznych Jana Jakuba Rousseau (
→
russoizm).
W Polsce twórczość utopijna nie była tak bogata jak na zachodzie Europy.
Formę utopii nadał
→
Ignacy Krasicki drugiej części
→
Mikołaja Doświad-
czyńskiego przypadków
, w której patriarchalnie zorganizowana zbioro-
205
Utopia
wość mieszkańców wyspy Nipu prowadzi szczęśliwe życie, kierując się
zasadami cnoty, prawa natury, równości, umiaru, własności, pokoju oraz
poszanowania tradycji. Do tego wzorca nawiązał
→
Michał Dymitr
Krajewski w
→
Wojciechu Zdarzyńskim
, umieszczając na Księżycu uto-
pijną krainę Sielanę, zamieszkaną przez rolniczy lud znajdujący szczę-
ście w równości, pracy, szacunku dla tradycji i mądrości zdobywanej z wie-
kiem. Obie te utopie nie przynosiły rozwiązania całokształtu problemów
życia społecznego, wskazywały jedynie główne kierunki poszukiwań
w doskonaleniu moralnym człowieka oraz w respektowaniu prostych,
utwierdzonych tradycją norm postępowania, przeciwstawianych zepsu-
temu światu realnemu. Skłonność do szukania idealnych rozwiązań
w przeszłości łączy polskie tendencje utopijne z idealizującym myśle-
niem, które znalazło wyraz w micie „poczciwych przodków”, realizują-
cych wzorcowy model polityczno-ustrojowy. Przejawem takich tenden-
cji były motywy utopijne w powieści
→
Franciszka Salezego Jezierskiego
Rzepicha, matka królów
(1790).
Ludzie oświecenia tworzyli również utopie polityczne, dotyczące wyelimi-
nowania konfliktów zbrojnych między krajami i stworzenia politycznej
wspólnoty europejskiej, żyjącej w stanie trwałego pokoju i współpracy
dzięki kierowaniu się rozumem. Jedną z takich utopii zarysował francu-
ski myśliciel Charles de Saint-Pierre w rozprawie
Projekt wieczystego
pokoju
(1717), w której zawarł propozycję fundamentalnego traktatu i utwo-
rzenia Nieustannego Zgromadzenia Przedstawicieli Zjednoczonych Kra-
jów, rozwiązującego w zgodzie, większością głosów konflikty i spory.
Podobne projekty zjednoczenia kontynentu pojawiały się w pismach
króla Stanisława Leszczyńskiego oraz w dziełach polskich myślicieli,
np. Kajetana Skrzetuskiego.
Obfitość tego typu koncepcji w epoce oświecenia sprawiła, że badacze na-
zywają ten czas wiekiem utopii. Liczne również w piśmiennictwie XX wie-
ku utopie (i antyutopie), np. Herberta George’a Wellsa, George’a Bernarda
Shawa, George’a Orwella, są kontynuacją oświeceniowej tradycji.
Słownik literatury polskiej. Oświecenie
www.gwo.pl
[ Pobierz całość w formacie PDF ]