utopia, teologia, KNS [ Pobierz całość w formacie PDF ]
UTOPIA
(
utopizm
; gr.

[oú] – nie (negacja),

[topos] – miejsce) –
poetycka wizja doskonałego ustroju społecznego; myślowy projekt idealnego
państwa; doktryna społeczna (ideologia) partii politycznych socjalizmu;
potocznie: coś nieosiągalnego, nierealizowalnego.
E
TYMOLOGIA
SŁOWA
„
UTOPIA
”. Słowo „utopia” składa się z gr. przedrostka

[oú], oznaczającego negację, i rzeczownika

[topos] – miejsce, i oznacza
„miejsce, którego nie ma”. Neologizm „utopia” wymyślił Tomasz Morus,
kanclerz króla Anglii Henryka VIII, męczennik i św. Kościoła powszechnego,
autor dziełka literackiego
Libellus vere aureus nec minus salutaris quam
festivus de optimo republicae statu deque nova insula Utopia
(Lv 1516).
Treścią tego utworu jest poetycka wizja doskonałego ustroju społecznego,
panującego na fikcyjnej wyspie Utopii; pierwotnie wyspa miała się nazywać
Nusquama (łac. nusquam – nigdzie). W epigramie będącym mottem dziełka
Morusa pojawiło się także określenie „eutopia” – szczęśliwy kraj (gr.

[eu] –
dobrze, szczęśliwie, pomyślnie), zaś w literaturze utopijnej, która od tego czasu
zyskała w Europie ogromną popularność, pojawiają się nazwy, w których
akcentuje się rozmaite aspekty doskonałości opisywanego ustroju, np.
„udepotia” (gr.

[oudépote] – nigdzie) – stan dobrobytu materialnego;
„euchronia” (gr.

,

;

[chronos] – czas) – stan poza czasem, końcowy
etap dziejów, „śmierć” historii; „eupsychia” (gr.

;

[psyché] – dusza) –
adekwatność świadomości jednostkowej z tzw. świadomością społeczną;
„egotopia” (gr.

[egó] – ja) – stan swobodnej samorealizacji jednostki.
Natomiast dzieła literackie oraz rozprawy naukowe i programy
polityczne demaskujące utopizm określa się następującymi terminami:
„antymorus”, „antyutopia”, a niekiedy „dystopia” czy „kakotopia”, kiedy np.
obnaża się nieuniknione konsekwencje utopizmu, jakimi są monizm kulturowy
i totalitaryzm cywilizacyjny.
U
TOPIE
LITERACKIE
I
FILOZOFICZNE
. Dzieje myślenia utopijnego sięgają
historycznych początków kultury europejskiej. Opisy społeczności żyjących w
dobrobycie i powszechnym szczęściu znajdujemy już w mitach poetyckich, np.
opisy wysp Syrii, Ogygii, Scherii, wyspy Feaków Aiolii w
Odysei
Homera czy
opisy złotego wieku w
Pracach i dniach
Hezjoda bądź u komediopisarzy:
Kratinosa, Kratesa, Telekleidesa, Pherekratesa, wizje, doskonałych państw u
pisarzy: Teopompa z Chios, Onesikritosa, Nearcha, a w epoce hellenistycznej u
Utopia
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Hekatajosa z Abdery, Euhemera z Messyny i Jambulosa. Autorami u. byli
również filozofowie, m.in. Hippodamos z Miletu, Phaleas z Chalcedonu,
Pitagoras, Platon, Diogenes z Synopy, Zenon z Kition, Chryzyp z Soloi.
U. filozoficzne dzielą z wizjami poetyckimi cechę moralitetu
społecznego, ale różnią się tym, że są zwrócone ku działaniu, a więc mają
charakter polityczny i domagają się realizacji. Należy zatem odróżnić u. jako
gatunek literacki od utopizmu jako stanowiska opierającego teorię społeczną
na myślowych projektach idealnych ustrojów i państw.
Starożytni Grecy nie tylko pisali u., lecz także podejmowali próby
wcielania ich w życie, o czym świadczy np. burzliwa historia miasta Sybaris-
Thurioi w VI–V w. przed Chr. czy próby zbudowania miasta Uranopolis na
półwyspie Athos w IV w. przed Chr. Znane są również próby założenia przez
Plotyna miasta Platonopolis (III w. po Chr.) czy zamiar zbudowania Miasta
Słońca przez Arystonika (II w. przed Chr.). Twórca u. „poważnej” (politycznej)
– Platon borykał się z problemem możliwości urzeczywistnienia idealnego
państwa-miasta Kallipolis, które miałoby być zbudowane na wzór
legendarnych Atlantydy i Pra-Aten. Zarys takiego państwa dał w dialogach
Państwo
i
Prawa
. Chociaż marzył o jego realizacji (
Tim.
, 19 B–C), to
ostatecznie z goryczą przyznał, iż doskonałe polis mogliby zbudować jedynie
bogowie lub ich dzieci (
Leg.
, 739 D).
Utopizm spotykał się także z krytyką – np. Arystofanes w komediach
Ptaki
i
Sejm kobiet
parodiuje wizje idealnych państw, natomiast Arystoteles
(
Polit
., 1226 a – 1267 b) sprowadza do absurdu pomysły Platona i sofistów
Faleasa i Hippodamosa.
Kolejne okresy kultury europejskiej, od fazy hellenistycznej aż do progu
czasów nowożytnych cechuje epigonizm w zakresie twórczości utopijnej.
Korzysta się raczej ze znanych wzorów u.; pewną nowość stanowią traktaty ze
zbioru


[Perí basiléias] (
O władzy królewskiej
), w których opisuje
się idealnego władcę bądź doskonały sposób sprawowania władzy (Perseusz,
Kleantes, Teofrast). Po ten gatunek literacki sięgali zarówno utopiści-literaci,
jak i teoretycy polityki, aż do osławionego
Księcia
N. Machiavellego (wyd. Fi
1532).
Utopia
Morusa inspiruje się
Państwem
Platona (przetłumaczonym w tym
czasie na łacinę), ale jej tłem jest kultura chrześcijańska z jej etyką
Utopia
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
wyrzeczenia i eschatologią. Utopiści renesansowi na ogół zachowywali
przekonanie, że celem ostatecznym życia ludzkiego jest zbawienie rozumiane
religijnie, lecz zarazem odrzucali zasady etyczne chrześcijaństwa, motywując
to sytuacją społeczną ówczesnej Europy, a więc złym prawem – korzystnym
dla możnych, czego konsekwencją okazała się tyrania, prywata, wyzysk,
lichwa, niski poziom moralny warstwy plebejskiej. Sądzono, że obecność zła w
życiu społecznym kładzie się cieniem na etyce chrześcijańskiej, wykazując jej
nieskuteczność, co kazało na nowo przemyśleć kwestię ideowych podstaw
ustroju społecznego.
Stąd myśl o doskonałym państwie, czyli o takim, w którym normy
moralne i prawo stanowione (państwowe) tworzą nierozerwalną jedność, co w
przekonaniu utopistów daje gwarancję eliminacji lub przynajmniej
minimalizacji zła społecznego. Powyższe założenie jest fundamentem
wszelkiego myślenia utopijnego, niezależnie od rodzaju u. (literacka czy
polityczna) i lansowanej wizji celu ludzkiego życia. Należałoby je określić
mianem „pułapki utopizmu”, bowiem jego konsekwencją jest wszechwładny i
anonimowy ustrój, którego omnipotencja wyraża się w apriorycznej i
mechanicznej legalizacji życia człowieka, czyli wyparciu moralności na rzecz
prawa państwowego oraz likwidacji życia jednostkowego i społecznego na
rzecz ich całkowitego upaństwowienia.
Upaństwowienie przejawia się uniformizacją zwyczajów i obyczajów,
wyglądu zewnętrznego obywateli, infrastruktury, a także funkcji płci (tzw.
równouprawnienie); etatyzacją, czyli obowiązkiem pracy (za uchylanie się od
pracy grozi obóz reedukacyjny i kara śmierci); militaryzacją życia na wzór
regulaminu wojskowego; reglamentacją (ascezą) w zakresie dóbr materialnych
lub ich nieograniczoną konsumpcją, zwł. w u. materialistycznych,
zamykających człowieka w obrębie życia doczesnego (tzw. terryzm);
biurokratyzacją, czyli uzależnieniem życia od woli urzędników i „kapłanów” –
depozytariuszy doktryny i przywódców ludowych; kolektywizacją dóbr i
obywateli, z likwidacją małżeństwa i rodziny włącznie oraz przymusową
pedagogizacją dzieci; legalizacją życia – prawo staje się „wścibskie” i
nieustannie rozrasta się (następuje tzw. elefantiasis prawna); sakralizacją
ustroju: przenika się on z doktryną religijną lub sam – jako państwo – jest
przedmiotem kultu (pochody, wiece, manifestacje „poparcia”).
Utopia
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Charakterystyczne, że pomimo jawnego totalitaryzmu, którego apogeum
stanowi „reglamentacja” ludzkiego życia (selekcja eugeniczna, aborcja,
eutanazja), Utopianie, Solariusze czy Everymani odznaczali się dumą ze swego
państwa, wynikającą ze świadomości, że żyją w ramach najlepszego z
możliwych ustrojów, co z kolei sprawiało, że byli pracowici, uczciwi, bogaci,
choć na ogół gardzili bogactwem materialnym, doskonalili prawo w imię
reguły: im więcej obowiązków, tym lepiej.
Chociaż Tomasz Morus idealne państwo Utopia przedstawił z
nieskrywaną ironią i celną krytyką, demaskującą ideę utopizmu, to jednak
wizje doskonałych społeczności mnożyły się, np. Città Felice myślicieli wł.
renesansu,
Nowa Atlantyda
F. Bacona,
Miasto Słońca
T. Campanelli,
Christianopolis
J. V, Andreae’a,
Oceana
J. Harringtona czy „monde Ideal” J. J.
Rousseau. Obok wymienionych, najgłośniejszych, u. pisali także: A. F. Doni, F.
Patrizi da Cherso, C. Stiblinus, J. Hall, B. Delbene, L. Agostini, R. Burton, J.
Kepler, J. Bidermann, S. Hartlib, L. Cornelius, S. Gott, G. Winstanley, S.
Cyrano de Bergerac, J. Bellers, P. Penelon, C. Gilbert, a w oświeceniu J.
Meslier, Morelly, G. Bonnet de Mably, Voltaire, D. Diderot, I. Krasicki, L.-S.
Mercier. R. de la Bretonne, J. A. N. Condorcet, zaś w XIX w. – C.-H. de Saint-
Simon, Ch. Fourier, R. Owen, É. Cabet, Th. Hertzka, W. Irwing, E. Bulwer-
Lytton, E. Bellamy, W. Morris, B.-P. Enfantin.
Z biegiem lat u. stały się aktywnym składnikiem ideologii modernizmu
(zamysłu przebudowy świata), którego odpowiednikiem w myśli społecznej
jest zróżnicowany wewnętrznie socjalizm, reprezentowany przez partie i ich
utopijne doktryny.
Wraz z opublikowaniem
Utopii
Morusa nazwa fikcyjnej wyspy zyskała
status terminu technicznego, za pomocą którego oznacza się gatunek literacki
opisujący nieistniejące państwa i światy oraz wizje filozoficzne lub polityczne.
Dzieło Tomasza Morusa, a także wszystkie dawne i nowe u. zaliczono
pierwotnie w poczet literatury pięknej, lecz z uwagi na to, że poruszają
doniosłą moralnie problematykę, nazwano je „powiastkami filozoficznymi” lub
„mówiącymi obrazami, które oczarowują i pouczają”, a więc pełnią funkcje
poznawcze i moralne (Ph. Sidney). Dostrzeżono, iż nie wszystkie u. dadzą się
potraktować poważnie, gdyż wiele z nich to bajki i fantazje, lecz przyznano, że
wspólnym ich składnikiem jest możliwość wyobrażenia sobie „Land-Without-
Utopia
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Evil” („miejsca-bez-zła”) lub skonstruowania modelu idealnej społeczności (a
model of an ideal commonwealth), który budzi w człowieku nadzieję powrotu
do „utraconego stanu pierwotnej prostoty i niewinności” (H. S. Chamberlain, J.
Milton, S. Hartlib).
W tym duchu do dziś podkreśla się, że choć u. wykorzystują fikcję
literacką, to właśnie dzięki nim człowiek antycypuje lepszy świat, tworzy
projekty społeczne, które są istotnym narzędziem krytyki zastanych form życia
społecznego i państwowego oraz ideologicznym orężem walki politycznej. W
ten sposób utopizm strzeże wolności i pluralizmu światopoglądów, jest
„wezwaniem ku przyszłości”, „fikcjonuje” przyszłość, a dzięki temu służy
wiedzy i nauce (A. Świętochowski, K. Mannheim, E. Bloch, G. Picht, M.
Koch, K. Svoboda, I. S. Mercier). Za słusznością przytoczonej wykładni
utopizmu ma przemawiać obserwacja historyczna, zgodnie z którą myślenie
utopijne towarzyszy człowiekowi „od zawsze” i dlatego dzieje ludzkości to
historia mniej czy bardziej udanych prób wcielania ideałów utopijnych w życie
społeczne.
Na kanwie tej opinii stawia się mocną tezę antropologiczną, głoszącą, że
człowiek to „animal utopicum” – byt wyposażony w nieodpartą skłonność
utopistyczną (utopian propensity). Skłonność ta konkretyzuje się na gruncie
literackim (od Homera po współczesną science fiction, a w filozofii od
sofistów i Platona po K. R. Poppera i F. Fukuyamę), a jej naturalnym
zwieńczeniem jest działalność polityczna. Podkreśla się, że dzisiejsza u.
wyzbyła się „szlachetnego idealizmu” i przesunęła akcenty z konstrukcji na
krytykę (dekonstrukcję) projektów społecznych.
XX w. to epoka u. tzw. krytycznej (negatywnej, alternatywnej,
satyrycznej, oświeconej, permanentnej, ironicznej), rewidującej własne
założenia, ale jednocześnie twórczej, wzorującej się na antyutopii G. Wellsa, E.
Zamiatina, A. Huxleya i G. Orwella. Nowa u. jest bliska futurologii, korzysta z
doświadczeń dawnych u. i poszukuje nowych, niezrealizowanych możliwości,
jest u. „otwartą” (S. P. Huntington, Fukuyama).
Skłonność utopistyczną wiążą niektórzy z pierwotniejszą skłonnością
religijną (religious propensity) do tworzenia „pozaświatowych rajów”. Są
zdania, że u. średniowieczna i nowożytna jest hybrydą powstałą z fuzji gr.
Utopia
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]