Vademecum gimnazium, Nauka, Geografia [ Pobierz całość w formacie PDF ]
GEOGRAFIA
SpiS treści
1
UkładSłoneczny
1
ruchyZiemi
2
Ziemia
6
powietrze
7
woda
skały
10
Polska
UKŁAD SŁONecZNY
Słońceiobiegająceje
planety i planetoidy
orazniektórekometytworzą
Układ Słoneczny.
Słońcenależydogwiazd
małychistanowi99,87%masycałegoUkładuSłonecznego.PlanetyobiegająSłońcewtęsamąstronę,wktórąionosię
obraca.Wyróżniamy
planety wewnętrzne
(Merkury,Wenus,Ziemia,Mars),któresąmałeiodznaczająsiędużągęstoś-
cią,oraz
zewnętrzne
–bardzoduże,omałejgęstości(Jowisz,Saturn,UraniNeptun).Planetywewnętrzneizewnętrzne
oddzielonesą
pasem planetoid.
DoUkładuSłonecznegonależątzw.
komety okresowe,
poruszającesięwokółSłońca
pomocnowydłużonych
elipsach.
JednąznichjestkometaHalleya–czasjejobieguwokółSłońcawynosi74-79lat.
Słońce
tonaszanajwiększagwiazda,alejestzaledwiejednązmiliardówgwiazdrozrzuconychw
Galaktyce.
Taogrom-
nakulagazuskładasięgłowniezheluiwodoru.Jegomasajest300tysięcyrazywiększaniżmasaZiemi.
PowierzchniaSłońcanazywanajes
t fotosferą.
Wewnątrztejgwiazdyjestbardzogęsto–panujetamogromneciśnie-
nie–ibardzogorąco(temperaturaosiągakilkanaściemilionówstopni).Przytymciśnieniuiprzywysokiejtemperatu-
rzewSłońcuprzebiegają
reakcje termojądrowe
iwodórzamieniasięwhel.Wczasietejprzemianyjestwytwarzana
energia,
która potrzebuje około miliona lat, aby„wyjść” ze Słońca w postaci światła. Energia słoneczna dociera do
Ziemijakoświatłowidzialneiniewidzialne,czylipromieniowaniepodczerwoneiultraioletowe.Topierwszedajenam
uczucieciepła,todrugiezapewniaopaleniznę.
Należyzadaćsobiepytanie,dlaczegotakgorąceSłońceniepowodujezniszczeńnaZiemi,awręczprzeciwnie,jestko-
niecznedlarozwojuipotrzymaniażyciananaszejplanecie.Ziemiapoprostuznajdujesięwewłaściwejodległościod
Słońca,położonadalej,byłabyzazimna,położonabliżej–zagorąca.Taodległośćwynosi150milionówkm,aświatło
słonecznepotrzebujenaprzebycietejdrogi–8minut.
Słońceosiągnęłowiekśredni–madopiero5miliardówlat,apaliwawodorowegowystarczyjeszczenadalsze5.
rUcHY ZieMi
ruch obrotowy
RuchobrotowyZiemi(inaczej
wirowy
)toobrótZiemiwokółwłasnejosiwrytmiedobowym.Pełenobrótnastępuje
wciągu23godz.56min.i4s.
Oś obrotu Ziemi
jestnachylonadopłaszczyznyorbitypodkątem
66º33.
ObrótZiemi
odbywasięzzachodunawschód.WczasiepełnegoobrotuwokółosiwszystkiemiejscanaZiemi(opróczbiegunów)
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
GEOGRAFIA
strona z 9
9
zakreślająokrągwpłaszczyźnieprostopadłejdoosiobrotu.
prędkość kątowa
poruszającychsiępunktównapowierzchniziemijeststałaiwynosiok.15º/h,a
prędkość liniowa
zmieniasięod1666km/hnarównikudo0nabiegunach.
Następstwa ruchu wirowego Ziemi
• dobowazmianawysokościSłońcanadhoryzontem(dzieńinoc),
• spłaszczeniezieminabiegunach,
• przemieszczaniesięfalipływówmorskich(2przypływyi2odpływywciągudoby),
• działaniesiłyCoriolisa,którapowodujezmianękierunkuporuszaniasięciał,skręcaniewiatrówiprądówmorskichna
półkulipółnocnejwprawo,anapołudniowejwlewo.
ruch obiegowy
RuchobiegowyZiemijesttoruchwykonywanyprzeznasząplanetęwokółSłońca.Odbywasiępoorbiciewkształcie
elipsy.Słońcenieznajdujesięwśrodkutejelipsy,alewjednejzjejogniskowych.StądodległośćZiemiodSłońcazmie-
niasięwczasieruchuobiegowego.Najbliższepołożenie(
peryhelium
)osiąga2stycznia–147mlnkm,anajdalsze
(
aphelium
)–3lipca–152mlnkm.JakąśredniąodległośćZiemiodSłońcaprzyjmujesię
150 mln km.
Ruch obiegowy, podobnie jak obrotowy, odbywa się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Okres
obiegu wynosi 365 dni 5 godzin i 49 min, czyli rok. Prędkość poruszania się Ziemi po orbicie jest różna. Powoduje
to,żeczastrwaniaposzczególnychastronomicznychpórrokuniejestjednakowy.WczasieobieguośobrotuZiemi
utrzymujestałepołożenie.
charakterystyczne pozycje Ziemi w ruchu obrotowym
•21marca–słońcewpłaszczyźnierównika;nacałejziemidzieńinoctrwająpo12h;początekastronomicznejwiosny,
•21czerwca–SłońceosiągazwrotnikRaka;napółkulipółnocnejnajdłuższydzieńwroku,nabieguniepółnocnym
trwadzieńpolarny,anapołudniowymnocpolarna;początekastronomicznegolata,
•23września–słońcewpłaszczyźnierównika;nacałejziemidzieńtrwa12h;początekastronomicznejjesieni,
•22grudnia–Słońceosiągazwrotnikkoziorożca;napółkulipółnocnejnajkrótszydzieńinajdłuższanoc,napółkuli
południowejnajdłuższydzień.
Następstwa ruchu obiegowego
•zmianawysokościsłońcanadhoryzontemwcyklurocznym,
•strefowośćgeograiczna,
•różneokresywegetacyjnenaziemi.
ZieMiA
Kształt i rozmiary Ziemi
Ziemianiejestkulą,ajejbryłęnazywamy
elipsoidą obrotową.
Oznaczato,żepromieńbiegunowyjestmniejszyod
promieniarównikowego.Wedługnajnowszychdanychprzyjmujesięnastępującewymiaryelipsoidyziemskiej:
promieńbiegunowy:6357km,
promieńrównikowy:6378km,
obwódpołudnikowy:40030km,
obwódrównika:40075km.
Kontynenty i oceany
Większość lądów znajduje się na półkuli północnej – aż 40%, na półkuli południowej tylko 20%. Ponieważ większą
częśćpowierzchniZiemizajmujewoda–prawie3/4–częstonazywasięją„błękitnąplanetą”.
NajwiększymoceanemjestPacyik(OceanSpokojny),zajmujący179mlnkm
2
,drugimcodowielkościjestOceanAt-
lantycki–91mlnkm
2
,następnieOceanIndyjski–76mlnkm
2
inajmniejszy,prawiecałyskutylodemiznajdującysię
wobszarzebiegunapółnocnegoOceanArktyczny–15mlnkm
2
.
Oceanyrozdzielająolbrzymieobszarylądowe–
kontynenty.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
GEOGRAFIA
strona z 9
Kontynenty:
Azjaopowierzchni44mlnkm
2
AmerykaPółnocna–24mlnkm
2
AmerykaPołudniowa–18mlnkm
2
Europa–10mlnkm
2
Australia–9mlnkm
2
Najmniejpoznanymkontynentem,bopokrytymlądolodem,jestAntarktydaopowierzchni14mlnkm
2
.
czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi
Powierzchnianaszejplanetyulegaciągłymzmianom.WiększośćprocesówzmieniającychobliczeZiemitrwatakdłu-
go,żetrudnozaobserwowaćtezmiany.Inne,takiejaktrzęsieniaziemi,wybuchywulkanówczyosuwiskazmieniają
krajobraz w przeciągu godzin. Jeżeli procesy te mają swe źródło we wnętrzu Ziemi, nazywamy je wewnętrznymi,
ajeślisązwiązanezezjawiskamizachodzącyminapowierzchni,nazywamyjezewnętrznymi.
Ukształtowanie powierzchni Ziemi
PowierzchniaZiemicharakteryzujesiędużymiróżnicamiwysokości,choćobszaryoskrajnychwysokościachlubgłę-
bokościachzajmująnieznacznąpowierzchnię.
Lądy
Obszarylądowepołożonenajwyżejtworzątrzypotężnestrefygórskieorozciągłościrównoleżnikowej(Himalaje,Kau-
kaz,Karpaty,AlpyiPireneje)lubpołudnikowej,takjakAndyiKordylierywAmerycePółnocnejiPołudniowejorazgóry
obrzeżające kontynent azjatycki od wschodu: góry Kamczatki, Kuryle, góryWysp Japońskich,Tajwanu, Filipin oraz
NowejGwineiiNowejZelandii.
Górami
nazywamyobszary,naktórychróżnicawysokościwzględnychprzekracza300m.Poniżejłańcuchówgórskich
znajdują się obszary nazywane
wyżynami
– są położone powyżej 300 m n.p.m. i mają małe wysokości względne.
NajwyżejpołożonąwyżynąnaświeciejestwyżynaTybetu(ponad4000mn.p.m.).WyżynyzajmujądużeobszaryAfry-
ki, Azji i obu Ameryk. Pozostałe obszary – czyli położone poniżej 300 m n.p.m. – to
niziny,
dominujące w Europie
iAustralii.
Obszarylądowepołożoneponiżejpoziomumorzanazywamy
depresjami.
NajgłębsządepresjąjestMorzeMartwe,
któregolustrowodyznajdujesię394mponiżejpoziomumorza.WPolsceniewielkadepresja(niespełna2mponiżej
poziomumorza)znajdujesięnaŻuławachWiślanych.
Oceany
Formypowierzchniwystępującenadnieoceanicznymmogąbyćzróżnicowane,choćwporównaniuzkontynentami
jest ono dość monotonne. Przedłużeniem kontynentu poniżej linii brzegowej jest
szelf.
Jest to przybrzeżna część
kontynentu, zatopiona do głębokości średnio 200 m, ale zdarzają się większe – do 500 m.W strefach, gdzie w są-
siedztwiekontynentówwystępująrowyoceaniczneszerokościszelfówsąnieznaczne–jakupacyicznychwybrzeży
Ameryki Południowej. W pozostałych obszarach szelfy mogą być dość szerokie, np. atlantyckie wybrzeże Ameryki
Południowej.
Poniżejszelfugłębokościzaczynajągwałtownierosnąćśredniodo4000m–jestto
stok kontynentalny.
Upodnóża
stokukontynentalnegostawiamygranicęmiędzykontynentemaoceanem.Rozciągającesięponiżej
dno oceaniczne
jeststosunkowopłaskieipodzielonena
baseny oceaniczne,
którychgranicamisą
grzbiety śródoceaniczne.
Sąto
długie(wsumieponad60tysięcykmdługości),potężnepasmagórskieowysokościwzględnej2000-3000m.Większa
cześćgrzbietówśródoceanicznychprzeciętajestwosiowejczęści
dolinami ryftowymi,
wktórychzachodząinten-
sywnezjawiskawulkaniczne.
Monotonia dna oceanicznego bywa urozmaicona obecnością
gór podmorskich
pochodzenia wulkanicznego, wy-
stępującychpojedynczolubtworzącychwiększeskupienia.Niektóreznichmogąwyłaniaćsięponadpowierzchnię
morza, jak np. Hawaje. Najniżej położone obszary Ziemi to
rowy oceaniczne,
sięgające poniżej 11 tysięcy m pod
poziomemmorza.NajgłębszymznichjestRówMariański.Sątogłębokieistosunkowowąskiepęknięciawskorupie
ziemskiej.
pogoda
Pogodatowszystkiezjawiskazachodzącewatmosferzewdanejchwililubwciągupewnegoczasunaddanymobsza-
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
GEOGRAFIA
strona z 9
Afryka–30mlnkm
2
rem.Elementamipogodysą:
temperatura powietrza,
jego
wilgotność, ciśnienie atmosferyczne i wiatr, zachmu-
rzenie nieba, nasłonecznienie
oraz
opady atmosferyczne.
Strefy klimatyczne i roślinne
Wraz ze zmianą szerokości geograicznej zmieniają się warunki klimatyczne, a z nimi także szata roślinna. Obszary
odośćwyraźnejrozciągłościrównoleżnikowej,charakteryzującesiępodobnymklimatemiroślinnością,nazywamy
strefami krajobrazowymi.
Sąto:krajobrazwilgotnegolasurównikowego,krajobrazsawanny,krajobrazpustynny,
krajobrazlasówliściastychimieszanychstrefyumiarkowanej,krajobrazśródziemnomorski,krajobrazstepowy,krajo-
brazlasówiglastych(tajga),krajobraztundryikrajobrazlodowejpustyni.
Oprócz krajobrazów strefowych na kuli ziemskiej występują krajobrazy, których rozmieszczenie nie jest zależne od
strefklimatycznych.Sąto
krajobrazy astrefowe.
Należądonichkrajobrazygórskie.
Lasy równikowe
LasyrównikowewystępująwśrodkowejAfryce(KotlinaKongo),północnejAmerycePołudniowej(Amazonia),połu-
dniowo-wschodniejAzjiinawyspachPacyiku.MniejszeskupienialeśnewystępująwAmeryceśrodkowejinaMa-
dagaskarze.Klimattejstrefyjestnajbardziejsprzyjającyrozwojowiroślin:ciepłyiwilgotny.Braktujakichkolwiekpór
roku.Wwynikuwysokichtemperaturszybkośćparowaniajestbardzoduża.Parawodnapoochłodzeniuulegaskrop-
leniuitworzychmury,zktórychcodzienniepopołudniupadająulewnedeszcze.Kiedypromieniesłonecznepadają
prostopadlenaZiemię–matomiejscewmarcuiwrześniu–opadysąszczególnieobite.Nosząwtedynazwę
deszczy
zenitalnych.
Niewielkie zmiany kąta padania promieni słonecznych w ciągu roku sprawiają, że i roczne wahania temperatur są
nieznaczne.Charakterystycznedlategoobszarusąnatomiastsporewahaniatemperaturwciągudnia–średniood
6
o
Cdo8
o
C.
Sawanny
W miarę oddalania się od równika w kierunku zwrotników zmienia się ilość i rozkład opadów. Zaznaczają się dwie
pory roku:
deszczowa i sucha.
Ich długość też ulega zmianom; w obszarach, gdzie występuje tzw.
sawanna wil-
gotna,
pora sucha jest najkrótsza i trwa od 3 do 5 miesięcy. Przez pozostałą część roku występuje pora wilgotna.
Wmiaręprzesuwaniasięwkierunkuzwrotnikówporasuchastajesięcorazdłuższa:nasawanniesuchejtrwaod5do
7miesięcy,nasawanniekolczastejmożetrwaćnawetdo10miesięcy,aiprzezpozostałączęśćrokuopadywystępują
nieregularnie.Zdarzasię,żebrakichnawetprzezkilkakolejnychlat.
Drugą cechą klimatu w tej streie jest wzrost średniej temperatury powietrza oraz wyraźne roczne amplitudy tem-
peraturypowietrza.Nagranicyzwilgotnymilasamirównikowymiróżnicamiedzynajcieplejszyminajchłodniejszym
miesiącemwrokuwynosi4oC,abliskozwrotników,nagranicyzpustyniami,aż14
o
C.
pustynia
Największe obszary pustynne występują w streie zwrotnikowej (np. Sahara, Namib i Kalahari w Afryce). W streie
umiarkowanejzajmująwnętrzekontynentu,np.GobiwAzji.Wsumiezajmująokoło1/3powierzchnilądowejZiemi.
Panująnanichwyjątkowoniekorzystnewarunkiżycia:wciągudniatemperaturadochodzido40-50
o
C,awnocywy-
stępująprzymrozki.Deszczepadająniezmiernierzadko;wgłębipustyninawetcokilkalat.
Pustyniakojarzynamsięprzedewszystkimzpiaskiem,aletychpiaszczystychjeststosunkowoniewiele.NaSaharze
–największejpustyniświata–piasekzajmujetylko20%powierzchni.
pustynie piaszczyste
nazywamy
ergami.
Usła-
nesądużymiiróżnegokształtuwydmami,któreprzesuwająsiępodwpływemsilnychwiatrów.
pustynia żwirowa (serir)
usłanajestdrobnymiiobtoczonymiodłamkamiskalnymi–żwirem,a
pustynia kamienista
(hamada)
dużymifragmentamiskalnymipowstałymiwwynikuwietrzeniamrozowego.Wdzieńskałynagrzewająsię
wwynikubardzowysokiejtemperatury.Podwieczórtemperaturagwałtowniespadaponiżej0
o
C;takienagłespadki
temperaturpowodująpękanieiniszczenieskał.
Po rzadkich, ale gwałtownych opadach deszczu na pustyni pojawiają się
rzeki okresowe.
Woda szybko odpływa,
wsiąkaiwyparowuje,stądpokilkujużgodzinachkorytojestznówsuche.Takiedolinyokresowychrzeknazywamy
uedami.Wodaspływającadozagłębieńtworzy
okresowe słone jeziora zwane szottami.
Tuwpodczasintensywne-
goparowaniatworząsięminerałysolneigipsy(np.słynne„różepustyni”).
Życienapustyniachkoncentrujesięw
oazach
–czyliwmiejscach,wktórychdostępnajestwoda.Skądsięonabierze?
Podczasopadówczęśćwodywsiąkawpodłoże–najwięcejnaergach,gdyżpiasekbardzoszybkoprzepuszczawodę.
Woda przenika w głąb, aż napotka warstwę skał nieprzepuszczalnych – wtedy tworzy się
warstwa wodonośna,
wktórejwodazaczynaspływaćzgodnieznachyleniemwarstw.Układwarstwmożemiećcharakternieckowaty–spły-
wająca woda zaczyna się więc gromadzić, tworząc
podziemne jezioro.
Jeśli w takim miejscu wykopiemy studnię,
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
GEOGRAFIA
strona z 9
woda,któradotądznajdowałasiępoddużymciśnieniem,wytryśniewysokowgórę.Sąto
studnie artezyjskie.
Woda
w oazach nie musi pochodzić tylko z opadów na pustyni, może spływać warstwą wodonośną z bardzo odległych
miejsc–nawetowielesetekkilometrów.
Stepy
Stepywystępująwstreieumiarkowanej,wgłębikontynentów(Europa,AzjaAmerykaPółnocna)lubnaichobrzeżach
opływanychprzezzimneprądymorskie(AmerykaPołudniowa).Klimatpanującywcentrumkontynentujestbardzo
ostry–odmianaklimatukontynentalnego–latasągorąceisuche,azimybardzomroźne.Charakterystycznącechą
otwartychprzestrzenistepowychsąsilnewiatrywiejąceprzezcałyrok.WKazachstaniesązwane
suchowiejami.
Dziświększośćobszarówstepowychjestzagospodarowanarolniczo.Stałosiętakdlatego,żewystępująnanichbar-
dzożyzneglebyzwane
czarnoziemami,
tworzącesięnapodłożu
lessowym.
WAmerycePółnocnejobszarytegotypusązwane
prerią
,awAmerycePołudniowej
pampą.
Krajobraz śródziemnomorski
Klimatśródziemnomorskicharakteryzująsucheiciepłelataorazłagodneiwilgotnezimy.Nawetwnajchłodniejsze
miesiącetemperaturaniespadaponiżej0
o
C.
Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej
Lasyliściasteimieszanewystępująwstreieumiarkowanejzklimatemwodmianiemorskiej.Wpływmorzałagodzikli-
matipowoduje,żelatasąstosunkowociepłeiwilgotne,azimyłagodne.Ichnaturalnymobszaremwystępowaniabyła
praktyczniecałaEuropa,zwyłączeniempółnocnejiśródziemnomorskiejczęści.Niestetywiększaichczęśćzostaławycię-
ta,adzisiejszykrajobrazEuropyjestprzykłademkrajobrazuprzekształconegoprzezczłowieka.Lasyliściasteimieszane
występująrównieżwAmerycePółnocnejoraznapołudniowo-zachodnimwybrzeżuAmerykiPołudniowej.
tajga
Wstreieklimatuumiarkowanegozimnegowystępująlasyiglaste,zwanewRosji
tajgą.
Cechącharakterystycznątej
strefy są bardzo mroźne i śnieżne zimy, podczas których temperatura spada nawet do -50
o
C. Lata są krótkie i dość
chłodne.Takiewarunkiklimatycznepowodująwystępowanieniewielugatunkówroślin;sątogłówniedrzewaszpil-
kowe.
Zwierzęta i roślinność.
Tajgatokrólestwo
drzew iglastych.
Występujątugłównie:jodły,świerki,sosny,modrzewie.
Możnatuspotkać,chociażrzadziej,drzewaliściaste,takiejakbrzozaczyjarzębina.Krótkiokreswegetacjisprawia,że
stale zielone liście (igły) są bardziej przydatne w warunkach tajgi niż liście zrzucane na zimę. Drzewa iglaste dzięki
temumogą„wystartować“zfotosynteząjużwiosną,nietracącczasu,energiianibudulcanaodtworzenienowego
ulistnienia.Ponieważdrzewaiglasteniezrzucająliści(pozamodrzewiem)irosnąbardzobliskosiebie,nadnielasu
panujepółmrok.Ztegopowodurunowtajdzejestdosyćubogie,występujątuprzeważnie
mchy, porosty i nieliczne
krzewinki
.Laswtajdzejestdośćmonotonnygatunkowo,aledajezwierzętomobitośćpokarmuimnóstwokryjó-
wek.Spotkamytuogromnebogactwoirozmaitośćbezkręgowcówipolującychnaniekręgowców.Żyjąturóżnega-
tunkipłazów,np.
żaba trawna
iniektóregatunki
ropuch.
Przedstawicielamigadówtajgisą,m.in.
żmija i zaskroniec.
Znaczniewięcejniżwtundrze(patrzniżej)jestgatunkówptaków.Żyjątu:
pardwa, głuszec, cietrzew, jarząbek oraz
sowa.
Równieżświatssakówtajgijestdosyćbogaty.Wielcyroślinożercyto:
łoś i jeleń,
acałyleśnydrobiazgto:
bu-
runduki, zające, krewniacy myszy
iinnedrobnegryzonie.Występujątudrapieżniki:
niedźwiedź brunatny, borsuk,
lis rudy, wilk, ryś, rosomak, gronostaj, łasica i soból.
tundra
Obszarytundroweznajdująsięnapółkulipółnocnej.Rozciągająsięnapółnocodlasówiglastychtajgiażdogranicy
wiecznychlodówArktyki.Sporaczęśćtundryleżypowyżejkołapodbiegunowego,zatemwystępujetujuż
noc i dzień
polarny.
Zimajestbardzodługaimroźna–śniegileżąprawie10miesięcy.Wciągukrótkiegolata,kiedytemperatu-
ranajcieplejszegomiesiącalipcanieprzekracza10
o
C,porastającetundręroślinymuszązdążyćwzrosnąć,zakwitnąć
iwydaćnasiona.Glebywtundrzesąbardzomałożyzneipłytkie.Występujetamtzw.
wieczna zmarzlina,
czylizamar-
zniętygruntnagłębokościnawetwielusetekmetrów.Wciągulataodmarzaraptemokołopółmetra.
Nabezleśnychogromnychobszarachbrakjestjakiejkolwiekosłonyprzedbardzosilnymwiatremwiejącymzpręd-
kościąponadstukilometrównasekundę,unoszącymśniegidrobinylodu.Taka
burza śnieżna
możetrwaćnawet
kilkadni.
Zwierzęta i roślinność.
Wtundrzepanująbardzotrudnewarunkiklimatyczne.Niskietemperaturypowietrza,silne
wiatry – to wszystko powoduje, że tutejszy świat roślin i zwierząt jest dosyć ubogi. Po pierwsze nie występują tu
żadnewysokiedrzewaikrzewy–nieoparłybysięonewiatrominiezapuściłykorzeniwwiecznejzmarzlinie.Dlatego
wtundrzespotykasięjedynie
drzewa niskie i płożące, np. brzozę karłowatą
iróżnegatunki
wierzb,
wtym
wierzbę
polarną.
Wśródroślinzielnychgłówniedominująroślinyniskie,częstotworzącegęsteizwartepoduszeczki.Wszech-
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
GEOGRAFIA
strona z 9
[ Pobierz całość w formacie PDF ]