vademecum gimnazjalisty - język polski, nauka, gimnazjum [ Pobierz całość w formacie PDF ]
JĘZYK POLSKI
SpiS treści
1
fonetyka
3
częścimowy
7
częścizdania
8
rodzajewypowiedzeń
8
słowotwórstwo
9
interpunkcja
10
wypowiedźpisemna
14
słowniczekterminówliterackich
20
epokiliterackie
FONetYKA
Głoska i litera
Głoska
jesttonajmniejszy,dającysięwyodrębnićsłuchowo,elementwypowiedzi.Wjęzykupolskimmamynastępu-
jącegłoski:
a,ą,b,b,c,ć,cz,d,d,dz,dź,dż,e,ę,f,f,g,g,h,h,ch,ch,i,j,k,k,l,l,m,m,n,ń,o,p,p,r,r,s,ś,s,sz,t,t’,u,w,w,y,z,ź,
z,ż.
Kreskapogłosceoznaczajejzmiękczenie.Pominiętotugłoskirzadkowystępujące,np.cz.Głoskatonietosamoco
litera,
choćmająonezesobąwielewspólnego.Literajestgraicznym(czylipisanym)znakiemgłoski.
Wjęzykupolskimwystępują32litery:a,ą,b,c,ć,d,e,ę,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ó,p,r,s,ś,t,u,w,y,z,ż,ź.
Polskieliterypochodząodliterłacińskich.Wyżejwymienioneliterywtakustalonejkolejnościnazywasię
alfabetem.
Wedługkolejnościalfabetycznejporządkujesięhasławencyklopediachczysłownikach.
Każdaliterawystępujewdwóchformach:
•jakowielkalitera,
•jakomałalitera.
Niekażdejgłoscewjęzykupolskimodpowiadajednalitera.Czasamizapomocądwóchliteroddajemyjednągłoskę.
Takiedwieliteryoznaczającejednągłoskęnazywasię
dwuznakiem.
Dwuznakamisą:ch,cz,dź,dż,rz,sz.
Samogłoski i spółgłoski
Najważniejszympodziałemgłosekjestpodziałnagłoskiotwarte,czyli
samogłoski,
igłoskizamknięte,czyli
spółgłos-
ki.
Jesttopodziałzewzględunastopieńotwarciajamyustnej.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
JĘZYK POLSKI
strona z 22
Samogłoskajestgłoskądźwięczną,wymawianąprzyznacznymotwarciujamyustnej.Możeonasamodzielnietwo-
rzyć
sylabę
.
Wjęzykupolskimmamy8samogłosek.Sąto:a,ą,e,ę,i,y,o,u.
Spółgłoskajestniesamodzielnągłoską,czylitaką,którasamanietworzysylaby.
Głoski ustne i nosowe
Gdypowietrzewydostajesiętylkoprzezusta,powstajewtedy
głoska ustna.
Natomiastgdypowietrzewydostajesię
iprzeznosiusta,powstajewówczas
głoska nosowa.
Wjęzykupolskimmamydwiesamogłoskinosowe–ą,ę–orazczterytakiespółgłoski–m,m,n,n.Pozostałegłoskisą
głoskamiustnymi.
Głoski dźwięczne i bezdźwięczne
To,czygłoskajest
dźwięczna
czy
bezdźwięczna,
zależyodwiązadełgłosowych.Jeśliwiązadłasązsunięte,powietrze
przeciskasięprzeznieiwprawiajewdrgania,topowstajegłoskadźwięczna.Jeżelinatomiastwiązadłasąrozsunięte,
czyliniedrgają,powstajegłoskabezdźwięczna.
Dogłosekdźwięcznychzaliczamy:
•wszystkiesamogłoski,
•większośćspółgłosek.
Spółgłosekbezdźwięcznychjestmniejniżdźwięcznychizawszemająswojedźwięczneodpowiedniki.Poniżejprzy-
kładyspółgłosekdźwięcznychibezdźwięcznych.
•głoskidźwięczne–b,b,d,d,’g,g,w,w,
•głoskibezdźwięczne–p,p,t,t,k,k,f,f.
Spółgłoski twarde i miękkie
Wzniesienie się środkowej części języka ku podniebieniu twardemu daje nam
spółgłoskę miękką
, zaś brak tego
wzniesienia–
spółgłoskę twardą.
Przykłady:spółgłoskatwarda–b,c,d,dz,f,g,h,ch;spółgłoskamiękka–b,c,d,dz,f,g,h,ch’
Wpiśmiemiękkośćspółgłoskizaznaczamy:
•kreseczkąnadc,n,s,z,dzprzedinnąspółgłoską(ćma,drań,jeść),
•literą„i”pisanąmiędzyspółgłoskąasamogłoską(biały,ciepły,dialog),
Miękkościniezaznaczamyżadnymdodatkowymznakiemanidodatkowąliterą,jeślipospółgłoscemiękkiejwystępu-
jesamogłoska„i”będącaośrodkiemsylaby(cichy,gitara,miska).
Upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności
Jeślispółgłoskadźwięczna(aletylkotaka,któramaswójbezdźwięcznyodpowiednik)sąsiadujezespółgłoskąbez-
dźwięczną,tozregułyobiestająsiębezdźwięcznelub(rzadziej)obiedźwięczne.Takiezjawiskonazywamy
upodob-
nieniem spółgłosek pod względem dźwięczności.
Upodobnieniaparspółgłosekdźwięczna–bezdźwięczna(lubodwrotnie)możemypodzielićzewzględuna:
1.kierunekupodobnienia(
wsteczne
lub
postępowe
),
2.utratębądźteżuzyskaniedźwięczności(
udźwięcznienie
lub
ubezdźwięcznienie
),
3.miejscewystąpieniaupodobnienia(
wewnątrzwyrazowe
lub
międzywyrazowe
).
podział 1
Upodobnieniewsteczne–pierwszaspółgłoskawparzeupodabniasiędodrugiej(awięcupodobnienieodbywasię
wstecz),np.ławka.
Upodobnieniepostępowe–drugaspółgłoskawparzeupodabniasiędopierwszej(awięcupodobnienieodbywasię
doprzodu),np.swoboda.Upodobnieniupostępowemupodlegajątylkodwiespółgłoskidźwięczne:w,rz.
podział 2
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
JĘZYK POLSKI
strona 2 z 22
Ubezdźwięcznienie – spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiedniej bezdźwięcznej,
np.babka.
Udźwięcznienie–spółgłoskabezdźwięcznauzyskujedźwięcznośćpodwpływemsąsiedniejdźwięcznej,np.prośba.
podział 3
Wewnątrzwyrazowe–upodobnieniezachodziwobrębietylkojednegowyrazu;należądotegoupodobnieniazpo-
działu1oraz2.
Międzywyrazowe–upodobnieniezachodzimiędzydwomawyrazami(azatemdotyczyostatniejgłoskipierwszego
wyrazuipierwszejgłoskidrugiegowyrazu),np.mążTeresy.Jesttozawszeupodobnieniewsteczne.
Utrata dźwięczności
Spółgłoskidźwięczneb,d,g,w,z,ź,ż,dz,dź,dż,awięcte,któremająbezdźwięczneodpowiedniki(p,t,k,fitd.),tracą
nakońcuwyrazówdźwięczność,np.chleb,skład,próg.
Sylaba
Sylaba
jest częścią wyrazu skupioną wokół jednej samogłoski i wymówioną na jednym nieprzerwanym wydechu.
Ośrodkiemsylabyjestsamogłoska.
Sylabykończącesięsamogłoską(np.ro-dzi-ce)nazywamysylabamiotwartymi,natomiastsylabykończącesięspół-
głoską(np.war-kocz)sylabamizamkniętymi.Litera„i”przedsamogłoskąnietworzysylaby,służyonabowiemtylko
dooznaczeniamiękkości,np.ziemia.
cZĘści MOWY
rzeczownik
rzeczownik
nazywaosoby,zwierzęta,rośliny,zjawiskaitp.Odpowiadanapytanie:kto?co?.Jestodmiennączęścią
mowy.Odmieniasięprzez
przypadki i liczby.
Nazwa
Pytanie
Liczba
poj.
Liczba
mn.
Mianownik
Kto?Co?
słowo
babcie
Dopełniacz
Kogo?Czego?
słowa
babć
celownik
Komu?Czemu?
słowu
babciom
Biernik
Kogo?Co?
słowo
babcie
Narzędnik
Kim?Czym?
słowem
babciami
Miejscownik
Okim?Oczym?
słowie
babciach
Wołacz
O!
słowo
babcie
Odmianarzeczownikaprzezprzypadkipoleganawymianiejegokońcowychcząstek,czyli
końcówek.
Nazwa
Pytanie
Liczba
poj.
Liczba
mn.
Mianownik
Kto?Co?
syn
syn-owie
Dopełniacz
Kogo?Czego?
syn-a
syn-ów
celownik
Komu?Czemu?
syn-owi
syn-om
Biernik
Kogo?Co?
syn-a
syn-ów
Narzędnik
Kim?Czym?
syn-em
syn-ami
Miejscownik
Okim?Oczym?
syn-u
syn-ach
Wołacz
O!
syn-u!
syn-owie!
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
JĘZYK POLSKI
strona z 22
Odmieniającysięrzeczownikdzielisięna
temat
i
końcówkę,
np.:
Temat
Końcówka
Całość
syn
a
syna
syn
owi
synowi
syn
em
synem
Tensamrzeczownikmożemiećwróżnychprzypadkachdwaalbotrzyniecoróżniącesiętematy.Sąto
tematy oboczne,
np.szkoł-a,szkol-e,szkół.Wtemaciemogąsięwymieniać:samogłoskinainnesamogłoski(wąż;węż-a)lubspółgłoskina
innespółgłoski(much-a;musz-e).Wtemaciemożezniknąćipojawićsięe;jesttoeruchome(mech;mch-u).
Rzeczownikwystępujewjednymz
trzech rodzajów:
Rodzaj
Rzeczownik
męski
zeszyt
żeński
kobieta
nijaki
dziecko
Rzeczowniknieodmieniasięprzezrodzaje.Każdyrzeczownikmatylkojedenrodzaj.Abyokreślićrodzajrzeczownika
w liczbie mnogiej, należy podać go w formie mianownik liczby pojedynczej. Na przykład: dziewczynki – M. l. poj.
dziewczynka–rodzajżeński.
przymiotnik
Przymiotnik nazywa cechy i właściwości przedmiotów, ludzi, zwierząt, roślin itp. Odpowiada na pytania: jaki? jaka?
jakie?(jaki?–piękny;jaka?–miła;jakie?–dobre).
Nazwa
Pytanie
Liczba
poj.
Liczba mn.
Mianownik
Kto?Co?
pustapółka
pustepółki
Dopełniacz
Kogo?Czego?
pustejpółki
pustychpółek
celownik
Komu?Czemu?
pustejpółce
pustympółkom
Biernik
Kogo?Co?
pustąpółkę
pustepółki
Narzędnik
Kim?Czym?
pustąpółką
pustymipółkami
Miejscownik
Okim?Oczym?
pustejpółce
pustychpółkach
Wołacz
O!
pustapółko!
pustepółki!
Przymiotnik odmienia się przez
rodzaje.
W liczbie pojedynczej ma trzy rodzaje:
r. męski
(ten) – zielony;
r. żeński
(ta)–zielona;
r. nijaki
(to)–zielone.Natomiastwliczbiemnogiejmadwarodzaje:
r. męskoosobowy
(ci)–zieleni;
r. niemęskoosobowy
(te)–zielone.
Przymiotnikwystępujewrodzajumęskoosobowymtylkowtedy,gdyokreślarzeczownikrodzajumęskiegonazywa-
jącyludzi,np.modnipanowie,alemodnegarnitury.
czasownik
czasownik
nazywaczynnościistany.Odpowiadanapytanie:corobi?cosięznimdzieje?
Występuje w
formach osobowych i nieosobowych.
Formy osobowe – wskazują na wykonawcę czynności, np. ja
–mam,ty–masz,oni–mają.Formynieosobowe–niewskazująnawykonawcęczynności.Formęnieosobowącza-
sownikazakończonąna-ćlub-cnazywamybezokolicznikiem,np.kłaść,biec,wiedzieć.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
JĘZYK POLSKI
strona z 22
Odmieniasięprzez
osoby i liczby:
Liczba poj.
Liczba mn.
1. osoba
(ja)siedzę
1. osoba
(my)siedzimy
2. osoba
(ty)siedzisz
2. osoba
(wy)siedzicie
3. osoba
(ona,ona,ono)siedzi
3. osoba
(oni,one)siedzą
Czasowniki występują w trzech czasach:
teraźniejszym, przyszłym i przeszłym.
W czasie teraźniejszym wskazu-
ją,żedanaczynnośćwłaśniesięodbywa(odrabiamlekcje).Wczasieprzyszłym,żeczynnośćdopierosięodbędzie,
awczasieprzeszłym,żejużsięodbyła(odrobiłemlekcje).
Czasownikiwliczbiemnogiejczasieprzeszłymiprzyszłym,podobniejakprzymiotniki,występująwrodzajumęsko-
osobowymorazrodzajuniemęskoosobowym:zrobili,będęrobili–r.męskoosobowy;zrobiły,będąrobiły–r.niemę-
skoosobowy
Czasownikmatrzyformy
trybu:
• formatrybuoznajmującegowyrażaczynnośćdziejącąsięteraz,dawniejlubmającąsiędziaćwprzyszłości,np.śpie-
wam,śpiewałem,będęśpiewał,zaśpiewamy,
• forma trybu przypuszczającego wyraża czynność tylko przypuszczalną. Zawiera w każdej osobie cząstkę -by-,
np.chciałbym,zrobiłby,
• formatryburozkazującegowyrażaczynność,którąmaktośwykonaćnanaszeżądaniebądźprośbę,np.zrób,idź.
Czasowniki zakończone na: -liśmy, -liście, -łyśmy, -łyście akcentuje się na trzeciej sylabie od końca np. wybraliśmy,
wybraliście.
poprawne formy czasownika:
Umieć
Osoba
L. poj.
L. mn.
1
umiem
umiemy
2
umiesz
umiecie
3
umie
umieją
rozumieć
Osoba
L. poj.
L. mn.
1
rozumiem
rozumiemy
2
rozumiesz
rozumiecie
3
rozumie
rozumieją
Wzakończeniachczasownikóww1.,2.i3.osobieliczbypojedynczejczasuprzeszłego:-ą-wymawiasięjak-on-(ciąg-
nąłem,kopnął);-ą-wymawiasięjak-o-,alezapisujejak-ą-(wziąłem,zdjąłem,wziął).
Liczebnik
Liczebnik
toczęśćmowy,któraoznaczaliczbęlubkolejnośćczegoś.Jestkilkarodzajówliczebników:
•
liczebnik główny
oznaczaliczbęczegoś,np.ile?,trzy,pięć,
•
liczebnik zbiorowy
oznacza liczbę osób różnej płci albo osób niedorosłych, np. dwoje rodziców, czworo rodzeń-
stwa,trzynaściorodzieci,
•
liczebniki ułamkowe
oznaczająliczbyniecałkowite,np.dwaipółjabłka,jednatrzeciaklasy,
•
liczebniki porządkowe
oznaczająmiejsceczegośwokreślonymszeregu,np.któryzkolei?pierwszyuczeń,ósmy
wrzędzie,dwudziestyrok.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY |
JĘZYK POLSKI
strona z 22
[ Pobierz całość w formacie PDF ]