upadki, Fizjoterapia, Różne, artykuły, geriatria [ Pobierz całość w formacie PDF ]
StudiaMedyczne2008;9:7781
UPADKI I URAZY WIEKU GERIATRYCZNEGO
FALLSANDINJURIESINGERIATRICAGE
MonikaSzpringer
1
,BarbaraWybraniecLewicka
2
,GrażynaCzerwiak
3
,
MariaMichalska
4
,JadwigaKrawczyńska
5
1
ZakładProfilaktykiSpołecznej,InstytutZdrowiaPublicznego
KierownikZakładu:drhab.MonikaSzpringer
2
ZakładKinezyterapii,InstytutFizjoterapii
KierownikZakładu:prof.ndzw.drhab.n.med.RomualdLewicki
3
ZakładOrganizacjiiZarządzaniazPracowniąUmiejętnościPielęgniarskich,InstytutPielęgniarstwaiPołożnictwa
KierownikZakładu:prof.ndzw.drhab.n.med.LesławKrwawicz
4
ZakładPerinatologiiiPielęgniarstwaGinekologicznoPołożniczego,InstytutZdrowiaPublicznego
KierownikZakładu:prof.zw.drhab.n.med.AndrzejMalarewicz
5
ZakładPedagogikiiDydaktykiMedycznej,InstytutZdrowiaPublicznego
KierownikZakładu:prof.ndzw.drhab.n.med.SiarheiPańko
WydziałNaukoZdrowiuUniwersytetuHumanistycznoPrzyrodniczegoJanaKochanowskiegowKielcach
STRESZCZENIE
Starzenie się populacji związane jest z wieloma konsekwencjami społecznymi, psychologicznymi, ekonomicznym i politycznymi.
Seniorzyznajdująsięwgrupieznaczącychkonsumentówświadczeńopiekizdrowotnejispołecznej.Działaniazmniejszająceryzyko
upadków są w wielu krajach traktowane priorytetowo. Prewencją obejmowane są osoby wykazujące zdefiniowane czynniki ryzyka
urazów.Istotąskutecznejprofilaktykijestuświadomieniesenioromiichopiekunomzagrożeniaupadkiemikoniecznościpodejmowania
indywidualnychśrodkówzapobiegawczych.Wpierwszejkolejnościpotrzebazmodyfikowaćzagrożeniaśrodowiskowe.Koniecznyjest
takżeinstruktażseniorawzakresiewykonywaniaczynnościdniacodziennego.
Zprzeprowadzonychbadańwwieluośrodkachwynika,żeistotneznaczeniewzmniejszeniuryzykaupadkówmająćwiczeniafizyczne
ukierunkowanenastabilizacjęrównowagi,zwiększeniesiłymięśniowejikoordynacjiruchowej.
Upadkiwwiekugeriatrycznymzaliczanesądotzw.wielkichproblemówgeriatrycznych.Wśródprzyczynupadkówwyróżniasięczynniki
zewnętrznezwiązaneześrodowiskiemsenioraorazczynnikiwewnętrznewynikającezprocesustarzeniasięorganizmu,istniejących
choróblub/iubocznychskutkówfarmakoterapii.
Celemniniejszejpracybyłaanalizaczynnikówzagrożeniaupadkamiiurazamiosóbwiekugeriatrycznegowaspekciewczesnejprewencji
wśrodowiskuzamieszkaniaseniora.
Słowa kluczowe
:upadki,wiekgeriatryczny,czynnikizapobieganiaupadkom.
SUMMARY
Theageingprocessamongthesocietiescompriseacommonproblemofthepresentworld.Thepopulationageingisrelatedtomany
social,psychological,economicalandpoliticalimplications.Theseniorsareinagroupofsignificantcustomersofsocialservicesand
medicalbenefits.
Theactions,whichaimistodeclinethefall’srisk,haveprioritystatusinmanycountries.Thepreventiontakeschargeofpeoplewho
havedefinedfall’sriskfactors.Tomakeelderypatientsandtheircaretakerawareoffall’sthreatandawareofindividualpreventive
measuresitisthecoreofefficientprevention.Thefirststepistomodifyenvironmentalthreats.Thereisalsoaneedtocarryoutteaching
abouteverydayactivity.
Fromtheconductedresearchitfollows,thatthecrucialmeaningintheaspectofdecliningriskoffallshavesportactivities.Thiskind
ofactivityshouldbedivertedonkeepingbalance,increasingmusclepowerandmovementcoordination.
Fallsingeriatricagearenumberedtohugegeriatricproblems.Amongthefall’scauseswecanidentifyexternalandinternalfactors.The
firstoneareconnectedwithsenior’senvironment.Thesecondonesstemformageingprocess,existingdiseasesor/andpharmacotherapy
side effects.
Theaimofthisarticlewasthefall’sandinjury’sthreatanalysis.Theearlypreventioninthesenior’slivingenvironmentwastakeninto
consideration.
Key words
: falls, geriatric age, fall’s prevented factors.
78
MONIKASZPRINGER,BARBARAWYBRANIECLEWICKA,GRAŻYNACZERWIAK,MARIAMICHALSKA,JADWIGAKRAWCZYŃSKA
Starzenie się społeczeństw stanowi powszechny
problem współczesnego świata. Procesy starzenia
związanesązwielomakonsekwencjamispołecznymi,
psychologicznymi, ekonomicznym i politycznymi.
Istotne jest także zidentyfikowanie specyfiki proble-
mówspołecznychizdrowotnychtejpopulacji,wpo-
równaniu z innymi. Seniorzy znajdują się w grupie
znaczącychkonsumentówświadczeńopiekizdrowot-
nejispołecznejwspołeczeństwie.
WedługstatystykŚwiatowejOrganizacjiZdrowia
wskaźnikiniesprawnościnaglobieziemskimwykazują
korelacjęzwiekiem.Problemyzsamodzielną,codzien-
nąegzystencjąpotwierdzonowgrupieosóbwwieku75
latiwięcejuponad30%badanych,natomiastwieku85
latipowyżejażu70%badanychseniorów[1].
Starzenie się społeczeństwa w Polsce przebiega
z większym natężeniem w środowisku wiejskim niż
miejskim.Badaniastatystycznewskazują,żewPolsce
w2000rokuosobypowyżej65okużyciastanowiły
12,3% ogółu społeczeństwa, przy czym w miastach
wskaźniktenosiągnął11,7%,nawsi13,3%.Prognozy
GłównegoUrzęduStatystycznegowskazują,żew2020
rokuodsetekosóbpo60rokużyciamaosiągnąć22,4%
[2].
Celem niniejszej pracy była analiza czynników
zagrożenia upadkami i urazami osób wieku geria-
trycznego w aspekcie potrzeby wczesnej prewencji
wśrodowiskuzamieszkaniaseniora.
Wiekgeriatrycznystanowinaturalnyetapontoge-
nezy człowieka, który zazwyczaj charakteryzuje się
zmniejszaniem ogólnej wydolności, postępującą de-
gradacjąfizycznychipsychicznychfunkcji.Wkonse-
kwencjitychzmianwystępująróżnorodneograniczenia
zdolnościjednostkiwzakresiejejmożliwościsamo-
obsługowych, adaptacyjnych, lokomocyjnych oraz
efektywnegowypełnianiaróżnychrólspołecznych.
Istotnącechąpopulacjiwiekupodeszłegojeststa-
tystycznieczęstszewystępowanieniesprawnościinie-
pełnosprawności,którawykazujetendencjewzrostowe
wraz z wiekiem seniora. Tempo procesów starzenia
się charakteryzuje wieloczynnikowe zróżnicowanie.
Im osoby są starsze, tym bardziej różnią się od sie-
bie cechami morfofunkcjonalnymi. Poza tym osoby
wtymsamymwiekukalendarzowymmogąróżnićsię
wiekiem biologicznym [3]. Niektórych problemów
społecznoekonomicznych tej populacji można by
byłouniknąć,czyznaczącozminimalizować,poprzez
wczesną diagnostykę wynikającą z kompleksowej
oceny geriatrycznej.
Kompleksowaocenageriatrycznatowielokierun-
kowy proces diagnostyczny o charakterze interdyscy-
plinarnym, mający na celu określenie indywidualnej
wydolnościczynnościowej,poznaniepotrzebzdrowot-
nych,psychologicznychisocjalnychosóbwpodeszłym
wieku[4, 5].
Kompleksowa ocena geriatryczna uwzględnia
wydolnośćczynnościowąjednostki.Indywidualnawy-
dolnośćczynnościowadotyczyocenypodstawowych
czynnościdniacodziennegowaspekciemożliwości,
np. utrzymywania higieny osobistej, poruszania się,
ubierania itd. Natomiast ocena złożonych czynności
dniacodziennegoobejmujeaktywnośćjednostkizwią-
zanązwykonywaniempracporządkowychwdomu,
realizacją zakupów, umiejętnością gospodarowania
finansamiitd.
Wkontekścieobiektywnejocenymożliwościsenio-
rawzakresiepodstawowychizłożonychczynnościży-
cia codziennego opracowano wiele skal, jak np.: skala
Katza, Indeks Bartela, skala Lawtona i inne [4].
Osobywwiekugeriatrycznymcechujązazwyczaj
indywidualneograniczeniaidysfunkcjeobejmującepo-
szczególneukłady.Zewzględunawielowymiarowość
zagadnieniawniniejszymartykuleograniczonosiędo
analizyproblemówistotniewpływającychnaniespraw-
ność,którejnasileniezaobserwowanopragmatycznie
wwynikuprocesówstarzeniasięorganizmu.
Procesyinwolucyjnezachodzącewaparacierucho-
wymprowadządoograniczeniazakresuruchuwwielu
stawachorazwystępowaniaprzewlekłychdolegliwości
bólowych. Redukcji włókien mięśniowych i zmniej-
szaniusięmasymięśniowejtowarzyszyzwiększanie
tłuszczuikolagenuwmięśniach.Stopniowemuzani-
kowi ulegają także jednostki motoryczne, zmniejsza
sięliczbawłókienszybkokurczliwych[6].
Wwiekugeriatrycznymdochodzidoupośledzenia
zaopatrzeniawłókienmięśniowychwsubstratyener-
getycznezpowoduskąpejsiecinaczyńwłosowatych.
Wedługniektórychautorówpomiędzytrzeciąaósmą
dekadążyciaczłowiekasiłamięśnikończyndolnych
możezmniejszyćsiędo40%,natomiastmięśnikoń-
czyngórnychdo30%.Wwynikubadańpotwierdzono
zmniejszaniewytrzymałościstatycznejidynamicznej
mięśniseniora[3].
Podczaswysiłkówstandardowychuosóbwwieku
podeszłymwystępujewiększeobciążeniefizjologicz-
ne w porównaniu do osób młodszych. W licznych
badaniachpotwierdzanotakżewiększewartościmle-
czanówwsurowicykrwi,znacznewahaniaciśnienia
tętniczegokrwiizmniejszeniewszystkichparametrów
wentylacji płuc. Procesy starzenia charakteryzują
zatemniższewartościmocyuzyskiwanejwzakresie
pracy dynamicznej. W przeprowadzonych badaniach
potwierdzonorównieżmniejsząsiłęmięśniowąsenio-
róworazzdecydowaniegorszątolerancjęnawysiłki
submaksymalne[3, 7].
Skomplikowanasytuacjafizjologicznawiekupode-
szłegoniejednokrotniewymuszakorzystaniezróżnego
rodzajusprzęturehabilitacyjnego,ortopedycznegolub
pomocniczegowśrodowisku,np.dodatkoweporęcze,
balustrady.Wceluwyrównanianiedoborusiłymięśnio-
UPADKIIURAZYWIEKUGERIATRYCZNEGO
79
wej,poprawyrównowagiikoordynacjiruchowejzale-
casięsenioromzagrożonymupadkamikorzystanieze
sprzętupomocniczegotypu:laski,trójnogi,balkoniki,
ochraniaczenabiodra,lub/isystematyczneweryfiko-
wanieoprotezowaniawzrokuisłuchu.Indywidualnie
dobraneurządzeniaisprzętpomocniczywlokomocji
pozwalają utrzymywać równowagę, bezpiecznie po-
konywać dłuższe dystanse, w tym także zmniejszyć
lękprzedupadkiem.
Zmiany towarzyszące starości zwiększają ryzyko
występowania niesprawności funkcjonalnej, których
potwierdzeniem mogą być tzw. wielkie zespoły ge-
riatyczne.Sątostany,którecechujewieloprzyczyno-
wośćorazprzewleklepostępującyproceszwiązanyz:
zaburzeniamilokomocji,nieszczęśliwymiupadkami,
brakiem kontroli nad utrzymaniem moczu i stolca,
zaburzeniami intelektu, niedosłuchem i niedowidze-
niem,depresjąidegradującądemencją[8,9].Zatem
niesprawność seniorów to wynik nie tylko patologii
wzakresiewielunarządówiukładów,aletakżewpływ
zmianinwolucyjnychpostępującychzwiekiembiolo-
gicznym.Wpotęgowaniuzagrożeniaupadkiemswój
udział mają: postępująca dysfunkcja ruchowa lub/i
choroby współistniejące, np. niewydolność krążenia
i /lub niewydolność oddechowa, czy inne choroby
przewlekłe zmuszające seniora do unieruchomienia
włóżku.Niektórzygeriatrzyoceniają,żejedendzień
unieruchomienia w łóżku wymaga dwóch tygodni
rehabilitacji niezbędnej do uzyskania wyjściowej
sprawnościseniora[10].
Fizjologięprocesówstarzeniasięcharakteryzująpo-
stępującezmianyzwyrodnienioweizanikowewukła-
dzienerwowym,któredoprowadzajądospowolnienia
procesówmyślowych,spadkunapięciamięśniowego,
zaburzeniarównowagiorazosłabieniaodruchów.Te
niekorzystnezmianyzwiększająistotnieryzykoupad-
kówiurazówwwiekugeriatrycznym.
Upadkiitowarzysząceimurazyosóbstarszychpo-
wodująnietylkoobciążeniezdrowotne,aleispołeczno
ekonomicznekażdegopaństwa.Procesyinwolucyjne
wpływająnaupośledzeniefunkcjisystemuruchowego
iposturalnego,odktórychzależystabilnośćpostawy.
Stabilnośćposturalnarozumianajestjakoodporność
postawynazakłóceniaendogenneiegzogenne,których
źródłemmożebyćzarównozmiennośćśrodowiska,jak
iinterakcjaorganizmuzotoczeniem[6].
Samotne zamieszkiwanie w naturalnym środo-
wisku, poprzednie epizody upadków, niesprawność
psychofizyczna,chorobyprzewlekłe,efektyuboczne
farmakoterapiitokolejneczynnikiistotnewposzuki-
waniuprzyczynupadkówgeriatrycznych.Zaburzenia
równowagi stanowią częstą przyczynę upadków.
Zmiany wzorca chodu (niepewny drobny krok bez
odrywaniapodeszwyodpodłoża),stanukładuserco-
wo-naczyniowego i oddechowego, labilny mechanizm
kompensacyjnypodczaslokomocjiwśrodowiskusta-
nowiąkolejneczynnikizagrożeniaupadkiem.
Hipotonię ortostatyczną związaną ze zmianą po-
zycjiciałamożnaokreślićjakospadeko20mmHg
wartościwciśnieniuskurczowymirozkurczowym[3].
Gwałtowneniedociśnieniewyzwalaćmożeuseniora
osłupienie(stupor),zawrotygłowyiwefekcieniekon-
trolowanyupadekpodczasdynamicznejzmianypozy-
cjiciała.Badaniawskazują,żetakasytuacjadotyczy
ok.17%20%pacjentówpoddanychhospitalizacjiiok.
33%seniorówmieszkającychsamotniewśrodowisku
naturalnym[9].
Zinnychdoniesieńwynika,żeok.60%pacjentów
powyżej65rokużyciadoznajeupadkuwwarunkach
instytucjonalizacji z powodu chorób przewlekłych
wszpitalach,zakładachopiekuńczychlubwdomach
pomocy społecznej. Każdy upadek, oprócz urazu fi-
zycznego, wyzwala niekorzystne zmiany psychiczne:
stanylękowe,depresję,tendencjedoograniczeniaitak
małejaktywnościruchowej.Uok.20%pacjentówpo-
jawiasiętzw.zespółpowypadkowy,którymanifestuje
sięstanemlękowymitrudnościamiwwykonywaniu
codziennychczynnościżyciowych.Zprzeprowadzo-
nych badań w wielu ośrodkach wynika, że istotne
znaczenie w zmniejszeniu ryzyka upadków seniora
mająćwiczeniafizyczneukierunkowanenastabilizację
równowagi,zwiększeniesiłymięśniowejikoordynacji
ruchowej[7,9].
Zaburzeniamobilności,tj.upadki,jakichdoznają
seniorzy, są poważnym problemem społecznym, po-
ciągającymzasobąistotneskutkimedyczneiekono-
miczne. Następstwem niekontrolowanych upadków
seniorów mogą być różnorodne urazy ortopedyczne
(częstowymagającezabieguoperacyjnego),tj.skom-
plikowane złamania, skręcenia, zwichnięcia lub/i
obrażeniatkanekmiękkich,np.rany,krwiaki.Zdaniem
WojszeliBień[11],wprzypadkuzłamańszyjkikości
udowej(zktórych90%jestnastępstwemupadku)po-
łowapacjentówtracizdolnośćchodzenia.Upadkisą
głównąprzyczynąśmierciwśródzgonówspowodowa-
nychnieszczęśliwymiwypadkamiwgrupieosóbpo-
wyżej65r.ż.Niedocenianymjeszczenastępstwemjest
tzw.zespółpoupadkowy.Osoba,któradoświadczyła
upadku,wobawieprzedkolejnymizaczynaograniczać
aktywność.Jejsprawnośćulegapogorszeniuiparadok-
salnieryzykonastępnegoupadkujestjeszczewiększe
[12].Unieruchomienieseniorawłóżkusprzyjaizolacji
społecznejiistotniezwiększaryzykopowikłańzakrze-
powozatorowych,odleżyniodparzeń,przewlekłych
infekcjiukładuoddechowego,moczowego.
Ustalenieprzyczyniokolicznościwypadkupomaga
w ustalaniu indywidualnych programów prewencyj-
nychadresowanychdodanegoseniora.Zastosowanie
testówdoocenyrównowagiichodupotwierdzainfor-
macjęoindywidualnejwydolnościpacjenta,np.test
80
MONIKASZPRINGER,BARBARAWYBRANIECLEWICKA,GRAŻYNACZERWIAK,MARIAMICHALSKA,JADWIGAKRAWCZYŃSKA
Tinneti,skalawstańiidź.,ocenamobilnościPOAM
.
Zbadańwynika,żeseniorzyzzaburzeniamikoordy-
nacji nerwowowzrokowej mają znaczne trudności
wwykonywaniutychprób[6].
Badanieupadkówwwiekugeriatrycznympowinno
byćkoniecznierozpatrywanewkontekście:przypadek
losowy czy objaw chorobowy. Każda bowiem cho-
roba infekcyjna, np. zapalenie płuc, zakażenie dróg
moczowych,pogarszającstanogólnyisprawnośćpa-
cjenta,przyczyniasiędozwiększeniaryzykaupadków
wśrodowisku.Możetakżesięzdarzyć,żeupadekjako
objawnieswoistystajesiępierwsząmanifestacjącho-
robyinfekcyjnejlubzaostrzeniaprzewlekłejchoroby
seniora.Dlategozasadna,jaksięwydaje,jestanaliza
odrębnościichoróbwiekupodeszłegozwiększających
ryzyko utraty równowagi. Odrębności geriatryczne
predysponującedoutratyrównowagi:
– upośledzeniepercepcjiwizualnejzmianywaparacie
błędnikowoprzedsionkowym,
– osłabieniekoordynacjiruchowej,
– upośledzeniekontroliruchunapoziomieodruchu
rdzeniowego,
– zanikimięśniizmianywaparaciewięzadłowym
Chorobypredysponującedoutratyrównowagi:
– hipotoniapionizacyjnaozróżnicowanejetiologii,
– zmiany zwyrodnieniowe stawów i kręgosłupa
wodcinkuszyjnym(ucisktętnickręgowych),dy-
skopatie,
– obwodoweneuropatieotępienieizmianypoudarze
mózgu,
– parkinsonizm,
–uboczneskutkiwynikającezfarmakoterapii[8].
Wśród środowiskowych warunków predysponu-
jącychdoupadkównależywymienić:niedostateczne
oświetlenie,stromelubwąskieschody,wysokiekra-
wężniki,zniszczonelub/iśliskienawierzchniepodłoża,
niewygodneobuwie,zawiniętedywany,przesuwające
się chodniki, brak uchwytów na drodze lokomocji.
Zewnętrzneprzyczynyprzykrychupadkówwynikają
zwyklezwarunkówśrodowiskaseniora.
Zaburzeniarównowagiiupadkistanowiąnastęp-
stwoprocesówfizjologicznychiwieluchoróbwieku
podeszłego. Uruchamiają kaskadę gerontologiczną
iwkonsekwencjiprowadządoprzedwczesnejśmierci.
Doświadczanieprzebytegoupadku(urazuciała)rozwi-
jalękprzednastępnymepizodem.Powodujenasilenie
ryzykaizolacjispołecznej,pogorszeniesubiektywnej
jakościżycia,wymuszającdziałaniaopiekuńcze.
W populacji wieku podeszłego zauważalny jest
fakt,żewrazzwiekiemwzrastazależnośćstarszego
pokoleniaodpokoleńmłodszych.Naskutekgorszej
sytuacjimaterialnej,pogarszającejsięzwiekiemogól-
nejsprawnościizaburzeńmożliwościadaptacyjnych
zdecydowaniepogarszasięichsytuacjapsychologiczna
ipozycjaspołeczna.
Utrzymującesiętendencjewzrostowepopulacjise-
niorówstanowiąaktualnewyzwaniewzakresiepolityki
społecznejisocjalnejkażdegopaństwa.Konstruowanie
rzetelnychprogramów,przygotowaniekompetentnych
osóbdoopiekiseniorów,zagwarantowanielepszego
dostępudousługzdrowotnychiopiekuńczychsprzyjać
powinnotzw.zdrowemustarzeniusięspołeczeństwa.
Szczególną prewencją powinny być obejmowane
osobywykazującezdefiniowaneczynnikiryzykaura-
zów.Istotąskutecznejprofilaktykijestuświadomienie
senioromiichopiekunomzagrożeniaupadkiemiko-
nieczności podejmowania indywidualnych środków
zapobiegawczych.
Reasumując, w zakresie zmniejszania ryzyka
upadkówseniorawydajesiękonieczneuwzględnienie
następującychelementówbezpiecznegośrodowiska:
– unikaniestromychschodów,ruchomychdywanów
ichodników,niedostatecznegolub/inierównomier-
negooświetleniapomieszczeń,
– unikanie śliskich nawierzchni, wzmożenie bez-
pieczeństwa podczas higienicznych czynności,
korzystania z toalety itd.,
– dobórlekkiego,antypoślizgowegoobuwiastabili-
zującegostawskokowy,
– systematyczna diagnostyka i leczenie zaburzeń
wzrokuisłuchu,
– zachowanie zasad bezpieczeństwa przez seniora
wprzypadkuhipotoniiortostatycznej,
– systematycznaocenamobilnościseniorapołączona
zzastosowaniemsprzętuasekuracyknego,np.bal-
koniki,laski,kule,obuwieortopedyczne,
– pomocopiekunawpokonywaniubarierarchitekto-
nicznych,np.krawężniki,progi,
– aktywnapomocterapeutycznawstanachdepresyj-
nychilękowych,
– monitorowaniefarmakoterapiiwkontekścieindy-
widualnychreakcjiseniora,
– wnikliwadiagnostykaiskuteczneleczenieostrych
iprzewlekłychchorób,
– pomocwodbudowiewięzirodzinnych,
– zachęcaniedowerbalizacjiemocjiprzezseniora,
– pomocworganizowaniuusługopiekuńczych,
– motywowaniedoćwiczeń(osobapodatnanaupadki
musiunikaćgwałtownychruchów,zwrotów,stop-
niowo zmieniać pozycję stojącą po przebywaniu
włóżkulubdłuższymsiedzeniu),
– indywidualneusprawnianieseniorówwkontekście
poprawyzakresuruchowego,postawy,lokomocji
irównowagi.
Kompleksowa ocena środowiska życia seniora,
w tym wprowadzenie modyfikacji zmierzających do
eliminacji przyczyn zewnętrznych i wewnętrznych
upadków,stajesięelementempomyślnegostarzeniasię
wolnegoodchoróbiniesprawnościfizycznej.Wdroże-
niepostępowaniapowypadkowegopowinnobyćpołą-
UPADKIIURAZYWIEKUGERIATRYCZNEGO
81
czonezaktywnąredukcjązidentyfikowanychczynni-
kówryzyka.Czynnikiwarunkującepomyślnąstarość
tkwiątakżeweliminowaniuzagrożeńwśrodowisku
fizycznym,jakoobszarzewspierającymzdrowie.
[6]BłaszczykJW,CzerwoszL.Stabilnośćposturalna
w procesie starzenia. Gerontologia Polska 2005; 13;
1:2536.
[7]TwardowskaRajewskaJ.Krótkiprogramuspraw-
niania seniorów w celu minimalizowania zaburzeń
równowagi.GerontologiaPolska2006,14;1:4145.
[8]ŻakowskaWachelkoB,PędichW.Pacjenciwstar-
szymwieku.PZWL,Warszawa1995;150153.
[9]WdowiakL,BudzyńskaKapczukA.Wielkieprob-
lemygeriatryczne–zaburzeniamobilności,równowagi
iupadki.PielęgniarkaiPołożna2004;8:2025.
[10]DziewulskaJ.Człowiekstaryazakresyniepełno-
sprawności.PielęgniarkaiPołożna2004;7:2526.
[11] Wojszel ZB, Bień B. Wielkie problemy geria-
tryczne–rolazespołuterapeutycznegowopiecenad
pacjentem.W:Kompendiumpielęgnowaniapacjentów
w starszym wieku. Red. K KędzioraKornatowska.
Czelej,Lublin2007;97114.
[12]WojszelZB,BieńB,PrzydatekM.Wielkieprob-
lemygeriatryczne:upadki.MedycynaRodzinna2001;
13:8386.
PIŚMIENNICTWO
[1]KachaniukH.Opiekanadzdrowiemosóbstarszych.
W: Zdrowie Publiczne. Red. TB Kulik, M Latalski,
Czelej,Lublin2002;293309.
[2]SzturJaworskaB,BłędowskiP,DzięgielewskaM.
Podstawy gerontologii społecznej. Warszawa 2006;
221-240.
[3] Klukowski K. Zdolność wysiłkowa osób w star-
szym wieku. W: Kinezyterapia. Red. A Zembaty.
Kasper,Kraków2003;152157.
[4]NowakKapustaZE,FranekGA.Problemywprak-
tycepielęgniarskiej.Kompleksowaocenageriatryczna.
ProblemyPielęgniarstwa2004;12:6063.
[5]Abrams WB, Beers MH, Berkow R. Podręcznik
Geriatrii.1999:245.
Adresdokorespondencji:
Monika Szpringer
ZakładProfilaktykiSpołecznej
WydziałNaukoZdrowiuUJKwKielcach
25317Kielce,Al.IXWiekówKielc19
email:monika.szpringer1@neostrada.pl
[ Pobierz całość w formacie PDF ]