Uposledzenie umyslowe, AWFiS, Psychologia i Psychiatria [ Pobierz całość w formacie PDF ]
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym ogólnym
funkcjonowaniem intelektualnym /A/ z jednocześnie współwystępującym ograniczeniem w
zakresie dwóch lub więcej spośród następujących umiejętności przystosowawczych:
porozumiewania się, samoobsługi, trybu życia domowego, uspołecznienia, korzystania z dóbr
społeczno-kulturalnych, samodzielności, troski o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętności
szkolnych, organizowania czasu wolnego i pracy /B/ (5, s.1). Należy odróżnić niedorozwój
umysłowy od otępienia (demencji). Niedorozwój umysłowy powstaje przed 18 r.ż., zaś otępienie
po 18 r.ż. /C/.
Wiele osób używa zamiennie takich terminów, jak: niedorozwój umysłowy, nazwany przez
E.Kraepelina oligofrenią, zahamowanie rozwoju umysłowego, obniżenie sprawności
intelektualnych, opóźnienie rozwoju umysłowego, niepełnosprawność umysłowa oraz
zaburzenia w uczeniu się. Należy jednak odróżnić niedorozwój umysłowy od zahamowania
rozwoju umysłowego (okresowego i trwałego), od obniżenia sprawności intelektualnych
(okresowego i trwałego, np. jednostka o uprzednim wysokim poziomie inteligencji po
poważnym urazie mózgu może funkcjonować na poziomie niższym, niż przeciętnym; jej ogólny
poziom inteligencji uległ obniżeniu, nie jest ona jednak umysłowo upośledzona). Należy także
odróżniać niedorozwój umysłowy od opóźnienia rozwoju umysłowego, w którym istnieje
uzasadnione prawdopodobieństwo, iż rozwój ten dojdzie do normy (zob. 4).
A. Niedorozwój umysłowy charakteryzuje się istotnie niższym, niż przeciętnym ogólnym
funkcjonowaniem intelektualnym, niższym o dwa odchylenia standardowe. Skale pomiaru
inteligencji są tak znormalizowane, iż średni iloraz inteligencji próbki ogólnej populacji wynosi
100, zaś odchylenia standardowe, zależnie od zastosowanej skali pomiaru inteligencji wahają się
w granicach od 15 do 16. W tych więc skalach, w których odchylenie standardowe wynosi 15
(jak np. w skalach inteligencji D.Wechslera) ilorazy niższe niż 70 będą wskazywać na
niedorozwój umysłowy, natomiast w tych, w których wynosi 16 (jak np. w skali Psyche Cattell i
Stanford-Bineta), ilorazy niższe niż 68 sugerują niedorozwój umysłowy. Każda skala pomiaru
inteligencji jest obciążona określonym błędem pomiaru. Gdy błąd pomiaru wynosi 5 punktów,
wówczas niedorozwój umysłowy można rozpoznać u tych osób, których ilorazy inteligencji
wahają się w granicach od 65 do 75. Warto w tym miejscu podać, iż około 2,3% osób w ogólnej
populacji uzyskuje I.I. niższe niż 70, zaś około 3% do 5% ilorazy wahające się w granicach od
70 do 75 (zob. 5, s.5 i 37).
Do diagnozy niedorozwoju umysłowego u małych dzieci mogą być zastosowane: Psyche Cattell
skala inteligencji , oraz Nancy Bayley skala rozwoju umysłowego. Do badań dzieci w wieku
przedszkolnym i szkolnym mogą być stosowane takie skale, jak: Skala inteligencji Stanford-
Bineta , skala inteligencji D.Wechslera dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym
(WPPSI-R, 1991; ), skala inteligencji D.Wechslera dla dzieci, wersja zmodyfikowana (WISC-R,
WISC-III), zaś do badań młodzieży i osób dorosłych skala inteligencji D.Wechslera dla
dorosłych, wersja zrewidowana (WAIS-R/PL), oraz inne.
Badając ogólny poziom inteligencji jednostki podejrzanej o niedorozwój umysłowy należy mieć
na względzie następujące zasady: 1. pomiar dotyczy aktualnego stanu, obserwowalnego
zachowania się. Prognoza jest czymś odrębnym. 2. badanie jednostki podejrzanej o niedorozwój
umysłowy powinno być dokonane przy zastosowaniu standaryzowanej, znormalizowanej na
reprezentatywnej próbce populacji danego kraju, rzetelnej i trafnej, indywidualnej skali
inteligencji. Wyklucza się badania grupowe osób podejrzanych o niedorozwój umysłowy. 3.
uzyskane wyniki muszą być odniesione do wieku życia badanej osoby, jej środowiska
kulturowego i wychowawczego. Zastosowana skala powinna być dostosowana do języka,
którym posługuje się badana osoba. Powinny również uwzględniać ewentualne zaburzenia
wzroku, słuchu, mowy, niedowłady i porażenia kończyn górnych, stan zdrowia. Analizując
wyniki badań należy być pewnym, iż badany w czasie badań funkcjonował optymalnie, iż w
pełni ujawnił swoje możliwości intelektualne, iż jego poziom funkcjonowania nie uległ
chwilowemu obniżeniu wskutek złego stanu zdrowia, niedostatecznej motywacji, niekorzystnym
warunkom badania, niewłaściwego stosunku do badań, itp. (9) 4. definicja niedorozwoju
umysłowego nie zawiera żadnej informacji, iż jest on nieodwracalny (9). 5. gdy uzyskany profil
jest bardzo zróżnicowany pod względem wyników uzyskanych w poszczególnych testach, to
należy podać raczej silne i słabe funkcje, niż I.I. w skali pełnej, bowiem one bardziej
odzwierciedlają zdolność uczenia się jednostki. Jeśli jest znaczna różnica między I.I. w skali
słownej i wykonawczej, to uzyskany I.I. w skali pełnej może wprowadzić w błąd (1, s.40).
Badania powinny wykazać posiadane zdolności i umiejętności, które stanowią silną stronę
funkcjonowania intelektualnego, oraz te, istotnie odbiegające od poziomu ogólnego
funkcjonowania, czyli słabe, ponadto należy podać, w zakresie których z mierzonych zdolności
badany wymaga pomocy i wsparcia.
B. Nie można rozpoznać niedorozwoju umysłowego, mimo uzyskanego ilorazu inteligencji,
wahającego się zależnie od zastosowanej skali inteligencji w granicach poniżej 68 - 73 lub 70 -
75, gdy nie ujawni się jednocześnie współwystępujących ograniczeń w stosunku do wieku życia
i środowiska społeczno - kulturalnego w zakresie dwóch lub więcej spośród takich umiejętności
przystosowawczych, jak: porozumiewanie się (1), samoobsługa (2), tryb życia domowego (3),
uspołecznienie (4), korzystanie z dóbr społeczno - kulturalnych (5), samodzielność (6), troska o
zdrowie i bezpieczeństwo (7), umiejętności szkolne (8), organizowanie czasu wolnego (9) i
pracy (10). 1. Porozumiewanie się, to umiejętność przekazywania informacji w sposób werbalny
i niewerbalny, to rozumienie i wykonywanie próśb i poleceń. 2. Samoobsługa, to umiejętność
realizowania potrzeb fizjologicznych, zaspokojenie głodu, umiejętność ubrania się, troska o
higienę osobistą i wygląd zewnętrzny. 3. Tryb życia domowego, to umiejętność funkcjonowania
w domu, umiejętność prowadzenia domu, troska o ubiór, własność osobistą, o bezpieczeństwo
domowe, to umiejętność przygotowania posiłków, planowania wydatków, robienia zakupów,
właściwe zachowanie się w domu i bliskim sąsiedztwie, to informowanie innych o własnych
potrzebach i decyzjach. 4. Uspołecznienie, to umiejętność nawiązywania wzajemnych kontaktów
społecznych, ich inicjowanie i podtrzymywanie, to nawiązywanie i utrzymywanie więzów
przyjaźni, to rozpoznawanie uczuć innych osób, to kontrola własnego zachowania, to radzenie
sobie z wymogami stawianymi przez innych, to umiejętność podejmowania odpowiedzialnych
decyzji, to przestrzeganie norm społeczno - moralnych, to rozumienie co to jest przyzwoitość i
uczciwość. 5. Korzystanie z dóbr społeczno - kulturalnych, to umiejętność korzystania ze
środków transportu, z usług krawca, szewca, stomatologa, lekarza ogólnego i specjalisty, to
umiejętność korzystania z usług różnego rodzaju sklepów, magazynów, ze szkoły, z kościoła, z
biblioteki, teatru, kina, muzeum i innych placówek kulturalnych, z ośrodków rekreacji, z parków,
itp. Należy tu uwzględnić również te umiejętności, które warunkują właściwe zachowanie się,
informowanie innych o swoich decyzjach i potrzebach, oraz poprawne interakcje społeczne. 6.
Samodzielność - to umiejętność podejmowania decyzji, inicjowanie działań stosownych do
sytuacji, warunków, planu działania i własnych zainteresowań, to przestrzeganie ustalonego
planu działania, to umiejętność wykonywania koniecznych, niezbędnych zadań, to umiejętność
rozwiązywania problemów w znanych i nowych sytuacjach, to poszukiwanie pomocy, gdy
istnieje taka potrzeba, to umiejętność słusznej obrony swoich praw. 7. Zdrowie i bezpieczeństwo
- to umiejętności związane z troską o własne zdrowie, w tym właściwe odżywianie się,
rozpoznawanie u siebie objawów choroby, leczenie się, zapobieganie, w tym okresowa kontrola
stanu zdrowia, znajomość zasad pierwszej pomocy, przestrzeganie podstawowych zasad
bezpieczeństwa oraz przyzwyczajenia i nawyki prozdrowotne. 8. Umiejętności szkolne, to
zdolności poznawcze i umiejętności nabywane w toku nauki szkolnej, które mają duże życiowe
znaczenie, jak umiejętność czytania, pisania, liczenia, podstawowe umiejętności dotyczące
otaczającego świata, zdrowia, spraw wiążących się z płcią, wiadomości z geografii i nauk
społecznych. Nie chodzi tu o zasób wiedzy mierzony ilością ukończonych klas, ale o zasób tych
umiejętności nabytych w szkole, które umożliwiają samodzielne funkcjonowanie w życiu
codziennym. 9. Czas wolny - to umiejętność wykorzystania wolnego czasu stosownie do swoich
zainteresowań, wieku życia i norm kulturowych. Zachowanie się w czasie wolnym, jak też
podczas rekreacji powinno być stosowne do norm. 10. Praca: niezbędne tu są takie sprawności i
umiejętności, które są potrzebne do wykonywania pracy bądź w ramach pełnego, bądź
niepełnego wymiaru czasu pracy, to właściwe zachowanie się społeczne, jak np. wywiązywanie
się z zadań, przestrzeganie harmonogramu zajęć, umiejętność radzenia sobie w pracy,
umiejętność przyjmowania krytyki, doskonalenia swoich umiejętności, poszukiwania pomocy,
gdy jest ona potrzebna, umiejętności niezbędne, by dotrzeć do pracy i z niej wrócić, umiejętność
nawiązywania kontaktów koleżeńskich i współżycia z kolegami z pracy, oraz umiejętność
właściwego wydatkowania pieniędzy i ich oszczędzania (5 s. 40-41).
Nie ma dotąd takiej rzetelnej i trafnej skali, która mierzyłaby wszystkie dziesięć umiejętności
przystosowawczych, mimo iż aktualnie znanych jest w świecie około 130 technik pomiaru
zachowania przystosowawczego (zob. 8, s.804). Niektóre spośród wymienionych umiejętności
przystosowawczych mierzy K.Nihiry, R.Fostera, M.Shellhaasa i H.Lelanda „Skala Zachowania
Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych” , oraz S.S.Sparrow, D.A.Balla i
D.V.Chicchetti „Vinelandzka Skala Zachowania Przystosowawczego”. W zbieraniu danych
dotyczących dziesięciu umiejętności przystosowawczych nie może być dowolności, gdyż są one
zbyt ważne dla diagnozy niedorozwoju umysłowego. Ocena umiejętności przystosowawczych
powinna opierać się na wszechstronnej, długotrwałej obserwacji badanej osoby, oraz na danych
uzyskanych od rodziców, opiekunów itp. Korzystanie z danych zebranych od kilku
obserwatorów zwiększa obiektywność i rzetelność wyników, oraz rozszerza zakres uzyskanych
danych, gdyż każdy z nich może wnieść nowe dane, nie uwzględnione przez innego obserwatora.
Gdy oceny dokonują dwie osoby, to należy uśrednić uzyskane wyniki. Opierając się na
wynikach badań każdej z dziesięciu umiejętności przystosowawczych należy podać silne i słabe
umiejętności, oraz wskazać, w zakresie których należy udzielić pomocy i wsparcia.
C. Definicję upośledzenia umysłowego zamyka informacja, iż powstaje on przed 18 rokiem
życia. 18 r.ż. jest tym okresem, w którym jednostka w naszym społeczeństwie przejmuje rolę
osoby dorosłej. Gdy upośledzenie umysłowe powstaje po 18 r.ż. wówczas należy rozpoznać
otępienie. Śledząc dynamikę ogólnego rozwoju umysłowego oraz dziesięciu umiejętności
przystosowawczych u dzieci niedorozwiniętych umysłowo możemy stwierdzić, że ich wiek
inteligencji oraz wiek rozwoju umiejętności przystosowawczych mniej lub bardziej
systematycznie wzrasta z roku na rok, do momentu osiągnięcia przez daną osobę pułapu swoich
możliwości, zakreślonych stopniem niedorozwoju umysłowego. Natomiast u osób
dementywnych obserwujemy postępujący z miesiąca na miesiąc, z roku na rok ubytek
pełnosprawnych uprzednio funkcji intelektualnych i umiejętności przystosowawczych.
Jednostka podejrzana o niedorozwój umysłowy powinna być poddana wszechstronnym
specjalistycznym badaniom. Wymagana jest współpraca wysoko wykwalifikowanych
psychologów klinicznych, lekarzy różnych specjalności, zależnie od potrzeby, pedagogów i
pracowników socjalnych. Badania nie mogą ograniczać się do pomiaru inteligencji i
umiejętności przystosowawczych, ale powinny one obejmować ocenę stanu psychicznego, w
tym stanu emocji i zaburzenia w tym zakresie, ogólny stan zdrowia, oraz środowisko, w którym
dana jednostka żyje. Z dotychczasowych badań wynika, iż od 20% do 35% osób umysłowo
upośledzonych ujawnia różnego rodzaju zaburzenia, jak np. zaburzenia koncentracji
uwagi/nadruchliwość, depresję, zespół maniakalno-depresyjny, schizofrenię, zaburzenia
zachowania, zaburzenia osobowości, zaburzenia wiążące się z postępującymi zmianami mózgu
(demencję) (5, s.54). Przy rozpoznawaniu zaburzeń psychicznych, zaburzeń zachowania,
zaburzeń osobowości i innych należy opierać się na kryteriach podanych w DSM-IV (1).
Wnikliwe badania ogólnolekarskie i specjalistyczne powinny wykazać, czy nie ma uchwytnych
zmian w stanie zdrowia, jak też wskazać na przyczyny odchyleń od normy. Gdy wystąpią
jakiekolwiek zaburzenia w stanie psychicznym lub stanie somatycznym (stanie zdrowia) należy
oprócz kodu, wskazującego na niedorozwój umysłowy wpisać również rozpoznanie i kod danego
zaburzenia zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10; 7), jak też podjąć
stosowne leczenie i postępowanie. Specjalista lekarz powinien podać, czy badany w zakresie
stanu zdrowia wymaga sporadycznej, ograniczonej, znacznej czy też całkowitej pomocy i
wsparcia.
Badanie jednostki podejrzanej o niedorozwój umysłowy wymaga dokładnego poznania
środowiska wychowawczego, w którym ona żyje, uczy się i/lub pracuje. Uzyskane dane
powinny odpowiedzieć na pytanie: czy środowisko to jest korzystne dla rozwoju jednostki,
sprzyja jej integracji społecznej, czy też jest niekorzystne, hamuje rozwój jednostki i nie sprzyja
jej integracji społecznej. Specjalista powinien podać, jakie środowisko społeczne może
korzystnie wpłynąć na rozwój samodzielności, produktywności i na integrację społeczną danej
osoby. Należy również podać źródło informacji, na której opiera się ta opinia (5, s.33).
W oparciu o wyniki wszechstronnych, wielospecjalistycznych badań należy ustalić, w zakresie
których ujawnionych odchyleń od normy jednostka potrzebuje konkretnej pomocy oraz czy ma
to być pomoc sporadyczna, ograniczona, znaczna czy całkowita.
Sporadyczna pomoc to taka, która jest udzielana od czasu do czasu. Jest to pomoc krótkotrwała.
Ograniczona pomoc - to pomoc trwająca dłuższy, choć ograniczony czas. Znaczna - to szeroka
pod względem zakresu udzielana pomoc danej jednostce. I wreszcie całkowita pomoc - to stała
pomoc o dużej intensywności. Taka pomoc warunkuje utrzymanie się przy życiu pacjenta (5,
s.26).
Jakie są stopnie niedorozwoju umysłowego? Do 1959 r. głęboki niedorozwój umysłowy
określano terminem idiotyzm lub niedołęstwem umysłowym, średni - imbecylizmem lub
głuptactwem, zaś lekki - debilizmem lub ograniczeniem umysłowym. Rick Heber w 1959 r. na
zlecenie Amerykańskiego Towarzystwa d/s Niedorozwoju Umysłowego wprowadził cztery
stopnie niedorozwoju umysłowego: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki. Terminy te są
powszechnie używane w świecie przez lekarzy psychiatrów i psychologów. DSM-IV/1994 s.40/
podaje następującą klasyfikację poszczególnych stopni niedorozwoju umysłowego:
Kod Stopień upośledzenia Ilorazy inteligencji
317 Lekkie upośledzenie 50 - 55 do około 70
318.0 Umiarkowane upośledzenie 35 - 40 do 50 - 55
318.1 Znaczne upośledzenie 20 - 35 do 35 - 40
318.2 Głębokie upośledzenie poniżej 20 lub 25
Przy rozpoznawaniu poszczególnych stopni upośledzenia umysłowego należy uwzględniać
odchylenia standardowe właściwe dla danej skali pomiaru inteligencji. Taką klasyfikację opartą
na odchyleniach standardowych podaje tabela 1.
Odchylenie
standardowe
Stopień upośledzenia
Ilorazy inteligencji w skalach
Psyche Cattell
i Stanford-Bineta
D.Wechslera
-2.01 do -3.00
-3.01 do -4.00
-4.01 do -5.00
poniżej -5.01
Lekkie
Umiarkowane
Znaczne
Głębokie
52 - 67
36 - 51
20 - 35
poniżej 20
55 - 69
40 - 54
25 - 39
Tabela 1. Klasyfikacja poszczególnych stopni upośledzenia umysłowego oparta na odchyleniach
standardowych /2, s.59/.
Wskaźnik rozpowszechnienia dzieci głębiej (tj. głęboko, umiarkowanie i znacznie
upośledzonych umysłowo) w ogólnej populacji waha się w granicach od 0.3% do 0.4%, zaś
lekko upośledzonych umysłowo w wieku szkolnym waha się od 2.2% do 2.6%. Tymczasem
wskaźnik upośledzenia umysłowego wśród osób dorosłych wynosi około 1%. To zjawisko
epidemiologiczne nosi nazwę paradoksu upośledzenia umysłowego. Wynika ono stąd, iż
większość dzieci lekko upośledzonych umysłowo ma trudności w opanowaniu programu
obowiązującego w szkołach publicznych; kierowane są one do szkół specjalnych. Po osiągnięciu
dojrzałości podejmują one pracę zawodową i „wtapiają” się w populację generalną i nie są
identyfikowane, jako umysłowo upośledzone (3).
Dokładną charakterystykę dzieci lekko, umiarkowanie, znacznie i głęboko upośledzonych
umysłowo oraz zasady kierowania do szkół specjalnych podano w osobnej pracy (3). Warto
podać, iż wśród 100% osób umysłowo upośledzonych 89.0% stanowią jednostki lekko
upośledzone umysłowo, 6.0% umiarkowanie upośledzone, 3.5% znacznie upośledzone oraz
1.5% głęboko upośledzone umysłowo (9, s.648).
Amerykańskie Towarzystwo d/s Niedorozwoju Umysłowego w pracy opublikowanej w 1992 r.
(5) nie zaleca posługiwania się terminami: głęboki, znaczny, umiarkowany i lekki stopień
niedorozwoju umysłowego. Zaleca, by podawać ogólne rozpoznanie oraz zakres pomocy, jakiej
jednostka potrzebuje w odniesieniu do konkretnych, ujawnionych podczas badań odchyleń od
normy w zakresie każdej z poddanych wnikliwym badaniom sfer. I tak np. należy rozpoznać
„niedorozwój umysłowy” oraz podać, iż badany potrzebuje ograniczonej pomocy w zakresie
porozumiewania się i uspołecznienia, lub „niedorozwój umysłowy, badany wymaga znacznej
pomocy w zakresie uspołecznienia i samodzielności” (5, s.34). Szkoda, iż Towarzystwo to nie
podaje dokładnych zasad rozpoznawania rodzajów pomocy, jakiej należy udzielić osobom o
różnym stopniu niedorozwoju umysłowego. Jak zróżnicować oraz w oparciu o jakie kryteria, czy
jednostka wymaga sporadycznej, ograniczonej, znacznej czy całkowitej pomocy w zakresie
każdej spośród wielu zmiennych, poczynając od stopnia niedorozwoju umysłowego, poprzez
każdą z wyróżnionych kategorii umiejętności przystosowawczych, poprzez stan psychiczny, stan
somatyczny oraz środowisko, w którym jednostka żyje (6).
Amerykańskie Towarzystwo d/s Niedorozwoju Umysłowego w 1992 r. (5) wprowadziło
funkcjonalny model niedorozwoju umysłowego. Niedorozwój umysłowy dotyczy ograniczeń w
aktualnym obserwowalnym funkcjonowaniu. Jest stanem, a nie cechą. Badanie jednostki
podejrzanej o niedorozwój umysłowy nie może koncentrować się na cechach, ale zmierza do
zrozumienia aktualnego jej funkcjonowania w życiu codziennym. Nie przyjmuje ono modelu
medycznego, choć jest on pomocny w wyjaśnianiu przyczyn niedorozwoju umysłowego, ani też
modelu psychopatologicznego, który może być użyteczny w wyjaśnianiu zaburzeń
psychicznych, które mogą wystąpić u niektórych osób niepełnosprawnych umysłowo. Autorzy
omawianej koncepcji niedorozwoju umysłowego podkreślają wzajemne relacje istniejące między
możliwościami jednostki (jej inteligencją i umiejętnościami przystosowawczymi) a
środowiskiem (domem - szkołą, pracą - społecznością), w którym ona funkcjonuje. Podkreślenie
ogólnej inteligencji i umiejętności przystosowawczych w diagnozie niedorozwoju umysłowego
wyklucza z rozpoznania zaburzenia w zakresie sfery emocjonalno-motywacyjnej i rozwoju
fizycznego; one bowiem nie są związane przyczynowo z niedorozwojem umysłowym, a jeśli
wystąpią, są czymś przypadkowym. W środowisku rodzinnym i pozarodzinnym następuje
socjalizacja jednostki; w nim ona się bawi, uczy, pracuje, współdziała z innymi ludźmi. Ażeby
zrozumieć funkcjonowanie jednostki trzeba dokładnie poznać jej środowisko rodzinne i
społeczno - kulturowe. Ma ono istotny wpływ na jej funkcjonowanie. Możliwości (inteligencja i
umiejętności przystosowawcze) wpływają na ogólne funkcjonowanie jednostki; są one
wskaźnikiem rodzaju pomocy, jakiej należy jej udzielić, z drugiej zaś strony systematyczne
wspieranie jednostki i pomoc jej udzielana wpływa na jej ogólny poziom funkcjonowania (5,
s.10).
Na zakończenie warto podać, iż w przybliżeniu u około 60% do 70% można wykryć przyczynę
upośledzenia umysłowego w wyniku wszechstronnych i wnikliwych badań klinicznych. Około
5% przyczyn można wyjaśnić dziedzicznością, około 30% stanowią wczesne zaburzenia w
rozwoju płodu, 10% - to czynniki okołoporodowe (jak np. złe odżywianie płodu, przedwczesny
poród, niedotlenienie, wirusy, urazy) 5% - to schorzenia przebyte przez dziecko w wieku
niemowlęcym i później (infekcje, urazy, zatrucia, np. ołowiem), zaś około 15% do 20% - to
czynniki środowiskowe i choroby psychiczne. (1, s.43).
Wykaz literatury
1.Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fouth Edition, DSM-IV. Washington
D.C., 1994. American Psychiatric Association.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]